Podział majątku po rozwodzie – najczęściej zadawane pytania – część 2
Praktyka pokazuje, że sprawy o podział majątku po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, zazwyczaj po rozwodzie, należą do kategorii spraw trudnych, zazwyczaj trwają kilka lat i wymagają zgłoszenia i przeprowadzenia szeregu dowodów.
Przed podjęciem decyzji, jakie składniki majątkowe zgłaszać do podziału, jaki sposób podziału i rozliczeń wybrać, jakie zgłaszać żądania, jak rozliczać nakłady i wydatki na majątek wspólny, ale również na majątek osobisty któregoś z małżonków oraz jakie wnioski dowodowe i okoliczności zgłaszać, których udowodnienie jest w interesie klienta – skonsultuj się z adwokatem.
Z jaką chwilą ustala się wartość majątku wspólnego małżonków?
Od chwili ustania wspólności ustawowej małżeńskiej do majątku, który był nią objęty, stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, a do postępowania o podział majątku wspólnego – odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego o dziale spadku.
Stosownie zaś do art. 684 k.p.c., który ma odpowiednie zastosowanie – przez odesłanie zawarte w art. 567 § 3 k.p.c. – do postępowania o podział majątku, skład i wartość majątku podlegającego podziałowi ustala sąd z urzędu. Chwilą właściwą dla określenia wartości wspólnego majątku byłych małżonków jest – według art. 316 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – chwila dokonywania podziału tego majątku, tj. chwila zamknięcia rozprawy.
Jak wylicza się wartość nakładu przy podziale w przypadku wkładu związanego ze spółdzielczym prawem do lokalu?
Wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez jednego z małżonków na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania. Sąd Najwyższy podkreślił, że takie stanowisko odpowiada zasadom współżycia społecznego. Zwrot nakładu tylko w wysokości jego sumy nominalnej prowadziłby bowiem do rażącego pokrzywdzenia tego z małżonków, który dokonał nakładu, i uzyskania niczym nieuzasadnionej korzyści przez drugiego z małżonków. Każdy z małżonków wnoszący ze swego majątku odrębnego część wkładu mieszkaniowego, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania, otrzymałby mianowicie – jako zwrot nakładu – tylko oznaczoną część sumy stanowiącej w chwili podziału majątku wspólnego równowartość lokatorskiego prawa do lokalu.
Jak rozlicza się nakład jeśli pomiędzy jego poniesieniem a rozliczeniem zmieniła się jego wartość?
Przedmiotem roszczenia o zwrot nakładu jest wartość tego nakładu w chwili jego zwrotu. Jeżeli nakład był poczyniony w postaci wpłaty pieniężnej, roszczenie o jego zwrot nie obejmuje wpłaconej sumy pieniędzy, ale tę wartość – wyrażoną w określonej sumie pieniędzy – która na skutek tego nakładu powstała. Za takim rozstrzygnięciem przemawiają także wyrażone przyjmowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego zasady rozliczania nakładów poczynionych z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny albo odwrotnie, gdy nakłady te poczynione zostały w związku z budową domu lub nabyciem lokalu, a między chwilą budowy lub nabycia i chwilą orzekania o zwrocie nakładów zmieniła się wartość domu lub lokalu zob. (uchwały z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP 46/80, OSNCP 1981, nr 11, poz. 206 i z dnia 12 kwietnia 1989 r., III CZP 31/89, nie publ. oraz postanowienie z dnia 26 stycznia 1988 r., III CRN 475/87, OSNCP 1990, nr 4 -5, poz. 64).
Co jeśli małżonek rozporządził udziałem w jakimś przedmiocie należącym do majątku wspólnego małżonków?
W doktrynie i orzecznictwie jednolite i utrwalone jest stanowisko, że do majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej ma odpowiednie zastosowanie także art. 1036 k.c. stanowiący, że rozporządzenie przez spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku wymaga zgody pozostałych spadkobierców, a w braku zgody któregokolwiek z nich rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Stosując odpowiednio powyższy przepis do majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej przyjmuje się, że jedynie rozporządzenie całym udziałem byłego małżonka w majątku wspólnym nie wymaga zgody drugiego byłego małżonka (art. 198 k.c.), natomiast rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego wymaga zgody byłego współmałżonka, a przy jej braku jest wobec niego bezskuteczne, jeżeli naruszałoby uprawnienia przysługujące temu współmałżonkowi na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego (zob. m.in. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC z 1964 r., nr 1, poz. 2 i z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2, poz. 30 oraz orzeczenia z dnia 16 marca 1994 r. II CRN 31/94, z dnia 8 października 1997 r. II CKN 357/97 i z dnia 7 listopada 1999 r. IV CKN 523/98 -nie publ.). Jednakże powołane przepisy kreują samodzielne roszczenie, które zgłoszone w postępowaniu działowym wymaga odrębnego rozstrzygnięcia, a jego skutkiem jest względna bezskuteczność, podmiotowo ograniczona tylko do współmałżonka, który nie wyraził zgody i tylko o tyle, o ile rozporządzenie naruszałoby uprawnienia przysługujące temu byłemu małżonkowi na podstawie materialnoprawnych przepisów o podziale majątku wspólnego (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 1963 r., III CO 21/63, OSNCP 1964, nr 12, poz. 245 oraz uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1996 r., III CZP 97/96, OSNC 1996, nr 12, poz. 158).
Co jeśli współmałżonek wyzbył się przedmiotów należących do majątku wspólnego?
Stosownie do art. 46 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku, co dotyczy tak przepisów prawa materialnego, jak i procesowego. Art 684 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. Skład majątku wspólnego ustala się w zasadzie wg stanu w dacie ustania wspólności. Tylko w wypadkach, gdy jeden z małżonków celowo wyzbywa się przedmiotów należących do majątku wspólnego przed ustaniem wspólności, przedmioty te lub ich równowartość podlegają rozliczeniu przy podziale (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1974 r. III CRN 384/73).
A co w przypadku wyzbycia się składnika majątkowego już po ustaniu wspólności majątkowe?
W przypadku składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego w dniu ustania tej wspólności, następnie zbytych (przekształconych) bezprawnie przez jednego z małżonków przed podziałem majątku wspólnego, sąd powinien uwzględnić je w podziale majątku, biorąc pod uwagę ich stan z chwili ustania wspólności ustawowej, zaś jego wartość z chwili orzekania, którą określa wartość zbytego prawa według jego wartości rynkowej z chwili podziału. (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62, OSNC z 1964 r., nr 1, poz. 2, z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP z 1970 r., nr 3, poz. 39, z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93, OSNC z 1994 r., nr 2, poz. 30 oraz orzeczenia z dnia 16 marca 1994 r. II CRN 31/94, z dnia 8 października 1997 r. II CKN 357/97 i z dnia 7 listopada 1999 r. IV CKN 523/98, nie publ., z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07, niepubl.)
Jak są rozliczane nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty?
W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania. Jeżeli bowiem poczyniono nakłady z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty jednego z nich, to przy podziale majątku wspólnego, po ustaniu wspólności ustawowej, małżonek ten jest obowiązany rozliczyć się z kwoty nakładów z majątku wspólnego na jego majątek odrębny stosownie do przysługującego mu udziału w majątku wspólnym.
Jeżeli poczyniono nakłady z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty jednego z nich, to przy podziale majątku wspólnego, po ustaniu wspólności ustawowej, małżonek ten jest obowiązany rozliczyć się z uczestnikami postępowania z kwoty nakładów z majątku wspólnego na jego majątek odrębny stosownie do przysługującego mu udziału w majątku wspólnym. Tak więc nie jest dopuszczalne przydzielenie równowartości nakładów obojgu byłym małżonkom po połowie, skoro bowiem wnioskodawczyni zatrzymuje całe nakłady dokonane na jej majątek odrębny, choć udział w kwocie pochodzącej z majątku wspólnego na te nakłady ma również uczestnik postępowania, to konsekwencją tego jest uznanie, że wnioskodawczyni powinna mu zwrócić połowę tej kwoty.
Czym w ogóle są nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty?
Jak wspomniano we wcześniejszych wpisach każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty. Przez pojęcie nakładów z majątku wspólnego należy rozumieć zarówno użycie składników tego majątku na rzecz majątku osobistego, np. drewna na budowę lub remont domu, jak również wartość osobistych świadczeń małżonka przy dokonywaniu tego remontu lub budowy domu.
Jak to bowiem słusznie przyjmują sądy, wynikiem tych świadczeń jest konkretna korzyść majątkowa w majątku osobistym w postaci wzrostu jego wartości bez żadnego ekwiwalentu pieniężnego. Źródłem tej korzyści zaś jest z reguły nie tylko własna zapobiegliwość i umiejętność małżonka, ale współpraca współmałżonka, dzięki której mógł on świadczyć osobiście usługi obniżające koszty remontu czy budowy domu.
Ani w orzecznictwie, ani w literaturze, nigdy nie budziła wątpliwości zasada, że ustawowe pojęcie dorobku powinno być rozumiane szeroko, gdyż dorobek jest samą istotą wspólności majątkowej.
Dlatego też należy uznać, że korzyść majątkowa, o którą następuje wzrost wartości majątku osobistego dzięki usługom świadczonym osobiście przez małżonka, określona sumą zaoszczędzonych wydatków z majątku osobistego, stanowi nakład poczyniony z majątku wspólnego na majątek osobisty ulegający zwrotowi przy podziale majątku wspólnego.
A jaką przyjmuje się wartość tych nakładów?
Gdy chodzi o rozmiar zwrotu nakładów, to właściwa jest wartość tych nakładów bez pomniejszania ich o amortyzację. Inaczej bowiem w wielu wypadkach zwrot nie mógłby nastąpić, ponieważ w chwili podziału majątek osobisty przestał istnieć albo jego wartość uległa istotnemu zmniejszeniu.