Umorzenie postępowania karnego z powodu niepoczytalności sprawcy
Może zdarzyć się sytuacja, że osoba podejrzana pomimo dopuszczenia się czynu zabronionego to jednak nie popełnienia przestępstwa, a postępowanie karne zostanie umorzono.
Dzieje się tak w przypadku działania sprawcy w warunkach zniesionej poczytalności. Jako podstawę prawną umorzenia postępowania wskazuje się wówczas art. 17 § 1 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego w zw. z art. 31 § 1 Kodeksu karnego.
Zazwyczaj również, w tym samym postanowieniu, stosuje się wobec sprawcy środek zabezpieczający. Środkiem może być np.umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym – na podstawie art. 354 Kodeksu postępowania karnego i art. 94 § 1 I 2 Kodeksu karnego.
To jednak z opinii biegłych psychiatrów wynikać musi, że izolacja w zamkniętym szpitalu psychiatrycznym jest konieczna, gdyż pozostając na wolności stwarzałby realne zagrożenie ponownego popełnienia czynów skierowanych przeciwko życiu i zdrowiu człowieka, bezpieczeństwu publicznemu i innych czynów stwarzających poważne zagrożenie dla obowiązującego porządku prawnego.
Art. 31 Kodeksu karnego, nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
W sytuacji, gdyby podejrzany nie miał ustanowionego obrońcy z wyboru a ujawniłyby się okoliczności wskazujące na istnienie przynajmniej uzasadnionej wątpliwości co do tego, że stan psychiczny oskarżonego wykazywał odstępstwa od w czasie popełnienia czynu albo wykazuje w toku toczącego się postępowania podejrzanemu musiałby zostać ustanowiony adwokat z urzędu. Często opinia biegłych wywoływana jest w sytuacji, gdy podejrzany jedynie oświadczy, że leczył się psychiatrycznie.
Mając na uwadze powyższe okoliczności, złożono wniosek o powołanie dwóch biegłych lekarzy psychiatrów z Oddziału Szpitala Neuropsychiatrycznego w Lublinie celem wydania opinii w przedmiocie stanu zdrowia psychicznego podejrzanego. Po przeprowadzonym na oddziale w/w Szpitala badaniu ambulatoryjnym podejrzanego, biegli lekarze psychiatrzy orzekli, iż w/w jest chory psychicznie od około siedemnastu lat. Rozpoznano u niego przewlekłą chorobę psychiczną, schizofrenię paranoidalną. Dominują u niego objawy negatywne, tj. spadek aktywności ogólnej, stępienie życia uczuciowego, zaburzenia wypowiedzi, okresowo w zaburzeniach choroby występują urojenia prześladowcze, oddziaływania, halucynacje słuchowe. Z opinii biegłych lekarzy psychiatrów wynika, iż podejrzany w czasie popełnienia zarzucanych mu czynów miał zniesioną zdolność do rozpoznawania znaczenia tych czynów i zniesioną zdolność do pokierowania swoim postępowaniem. Nadto biegli psychiatrzy stwierdzili, że aktualnym stanie zdrowia psychicznego wskazany podejrzany nie jest zdolny do udziału w postępowaniu karnym i nie jest zdolny do samodzielnej i rozsądnej obrony.
A skoro tak to adwokat złożył wniosek o umorzenie postępowania karnego wobec tego podejrzanego. Wskazać bowiem należy, że niepoczytalność stanowi okoliczność wyłączającą winę i tym samym wyłączającą odpowiedzialność karną.
Kodeks karny wymienia trzy źródła niepoczytalności, tj. chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe i inne zakłócenie czynności psychicznych, powodujące u sprawcy niemożność rozpoznania jego znaczenia lub pokierowania swoim postępowaniem w czasie czynu. Niemożność rozpoznania znaczenia czynu oznacza tu zarówno niemożność uświadomienia sobie możliwych skutków swego działania, jak również niemożność oceny społecznej i moralnej czynu, zaś niemożność pokierowania swoim postępowaniem oznacza zakłócenie sfery woli.
W takiej sytuacji, gdy biegli stwierdzili, że podejrzany w czasie popełnienia zarzucanych mu czynów miał zniesioną zdolność do rozpoznawania znaczenia tych czynów i zniesioną zdolność do pokierowania swoim postępowaniem, biegli oceniają również to, czy stan zdrowia psychicznego nie stanowi przeciwwskazania do funkcjonowania społecznego bez potrzeby internowania w zakładzie psychiatrycznym. Biegli musza odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że w przyszłości podejrzany dopuści się czynu o znacznej szkodliwości społecznej. Jeśli tak to może ujawnić się potrzeba zastosowania wobec takiej osoby środka zabezpieczającego.
Podsumowując wskazać należy, że skoro z opinii biegłych lekarzy psychiatrów odnośnie stanu zdrowia psychicznego podejrzanego wynika, że jest on niepoczytalny to w świetle art. 31 § 1 Kodeksu karnego nie popełnił przestępstwa. Jest on bowiem np. osobą chorą psychicznie i w czasie zarzucanych mu czynów nie mógł rozpoznać ich znaczenia i pokierować swoim postępowaniem. Dlatego przepisy stanowią, iż w takim wypadku sprawca nie popełnia przestępstwa, a prowadzone postępowanie musi zostać umorzone w stosunku do tego podejrzanego.
Umorzenie postępowania karnego a umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym
Z art. 93g Kodeksu karnego wynika, że Sąd może orzec o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym sprawcy, co do którego umorzono postępowanie karne o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 Kodeksu karnego, tylko wtedy gdy ustali, że zapobiegnie to ponownemu popełnieniu przez niego czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo jego popełnienia w związku ze stwierdzoną u sprawcy chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. Wskazuje więc to, że przesłanki materialnoprawne stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego w postaci pobytu w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym są węższe niż przesłanki uprawniające do stwierdzenia u sprawcy stanu niepoczytalności. Innymi słowy, nie każda osoba, u której zostanie stwierdzona choroba psychiczna w związku z popełnionym czynem może zostać umieszczona w zakładzie psychiatrycznym.
Niezbędna jest w takiej sytuacji analiza akt sprawy, a przede wszystkim opinii sądowo – psychiatrycznych oraz opinii psychologicznej, celem oceny, czy dają one rzeczywiście jasne i pełne podstawy do przyjęcia, że u danej osoby stwierdzono chorobę psychiczną lub upośledzenie umysłowe, które są podstawą do stosowania przez Sąd izolacyjnego środka zabezpieczającego (umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym). Jeśli biegli lekarze psychiatrzy wykluczyli u oskarżonej upośledzenie umysłowe i nie stwierdzili u niej choroby psychicznej w sensie psychozy to o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym nie może być mowy.
Sąd orzekając o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym ma obowiążek wskacać przesłanki uzasadniające orzeczenie pobytu osoby w zakładzie psychiatrycznym. Nie wystarczy samo przyjęcie, żę występuje powód niepoczytalności określonej w 31 § 1 Kodeksu karnego. To za mało.
Pamiętać również należy, że zaburzenia psychiczne są terminem zbiorczym obejmującym wskazane w 31 § 1 Kodeksu karnego zaburzenia w postaci: choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego oraz innych zakłóceń czynności psychicznych.
Pamiętać również należy, że stopień społecznej szkodliwości czynu ma, zgodnie z zasadą proporcjonalności wyrażoną w art. 93g Kodeksu karnego, wpływ na rodzaj orzekanego środka (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 21.1.2015 r., IV KK 320/14).
Niezbędne jest również ustalenie w sprawie, czy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że osoba popełni czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym, co stanowi przesłankę materialnoprawną stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego.