Co to w ogóle jest przestępstwo?

Poniżej przedstawione zostaną elementy konstrukcyjne bytu przestępstwa. Sądy niższych instancji stosują nieraz pewne uproszczenia i nie wgłębiają się w te elementy prześlizgując się tylko po nich.

Np. wina powinna podlegać szczególnej analizie, a sądy często pomijają to zagadnienie podsumowując je do jednego ogólnego zdania „W tych zatem warunkach, tak wina oskarżonego jak i okoliczności popełnienia przypisanego mu występku nie budzą wątpliwości”. Brak często zbadania i odniesienia się do świadomości i woli oskarżonego, na co adwokaci zwracają szczególną uwagę.

Przestępstwo jest to czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i szkodliwy społecznie w stopniu większym niż znikomy. Wymienione przesłanki odpowiedzialności karnej muszą wystąpić łącznie, a brak choćby jednego z nich oznacza, że dany czyn nie może być uznany za przestępstwo.

Czyn człowieka – w myśl ogólnej zasady, tylko człowiek może być podmiotem praw i obowiązków, dlatego też tylko on może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej.

Czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia – podstawową regułą jest rozpatrywanie czynu w świetle przepisów obowiązujących w czasie popełnienia czynu zabronionego. Ponadto, występują również sytuacje ściśle określone w ustawie, wobec których stosowane są inne przepisy, tzw. intertemporalne.

Bezprawność czynu – to zachowanie, które wyczerpuje ustawowe znamiona czynu zabronionego, a więc przejawia się to naruszeniem zakazu bądź nakazu przewidzianego w przepisach prawa karnego (np. kodeks karny, ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii oraz szereg innych ustaw szczególnych).

Aby mogło zaistnieć przestępstwo musi istnieć wina – pomimo braku legalnej definicji, można ją interpretować jako psychiczne przeżycie sprawcy, wobec czynu zabronionego lub personalną zarzucalność popełnionego czynu.

Przestępstwo nie będzie popełnione przez sprawcę, któremu nie można mu przypisać winy.

Wyróżniamy winę umyślną, jeżeli sprawca ma zamiar popełnić przestępstwo, czyli chce je popełnić (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość, że popełni przestępstwo, się godzi się na to (zamiar ewentualny).

Wyróżniamy również winę nieumyślną, która występuje wówczas, gdy sprawca nie mając zamiaru popełnienia przestępstwa, popełnia je na skutek niezachowania ostrożności jakiej wymaga się w danych okolicznościach od przeciętnego człowieka, mimo że możliwość popełnienia przestępstwa przewidywał albo mógł przewidzieć.

Przestępstwo zawiera w sobie również czyn społecznie szkodliwy. Ta społeczna szkodliwość jest jednak stopniowalna, a to oznacza, że tylko czyn społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy może być uznany za przestępstwo. Jeśli społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna nie można mówić, że popełniono przestępstwo.

Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

Ponadto warto podkreślić, iż nie każdy czyn zabroniony równoznaczny jest z przestępstwem. Przesłankami wyłączającymi odpowiedzialność karną są na przykład obrona konieczna wykluczająca bezprawność czynu, niepoczytalność przy braku przypisania przesłanki winy sprawcy czy znikoma społeczna szkodliwość popełnionego czynu.

Podstawowym kryterium klasyfikacji przestępstw to podział na zbrodnie, czyli czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą oraz występki, czyli czyny zagrożone karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

Przestępstwo może polegać na działaniu (np. art. 148 kodeksu karnego – kto zabija…, art. 190 kodeksu karnego –  kto grozi).

Przestępstwo może polegać również na zaniechaniu (niepodjęciu określonego wymaganego w danych okolicznościach zachowania – art. 162 kodeksu karnego – nieudzielenie pomocy, art. 240 kodeksu karnego – niezawiadomienie o przestępstwie).

Ważne jest, iż czynem zabronionym przykładowo nie są przemyślenia, wewnętrzne przeżycia, np. nieuzewnętrznione poglądy, a także zachowania wywołane działaniem siły bezwzględnej albo podjęte w odruchu bezwarunkowym.

Dalej przestępstwo dzielimy również na:

• przestępstwo skutkowe (skutek czynu zabronionego wskazany jest w ustawie, np. zabójstwo, przestępstwo kradzieży),
• przestępstwo bezskutkowe (o przestępstwie świadczy nie skutek, ale samo wyczerpanie znamion czynu zabronionego, np. przestępstwo składania fałszywych zeznań),
• przestępstwo ścigane z urzędu (organy ścigania z urzędu przystępują do czynności w chwili podjęcia informacji o przestępstwie zazwyczaj na skutek zawiadomienia złożonego przez pokrzywdzonego),
• przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego (postępowanie wszczynane jest  na wniosek pokrzywdzonego np. zniesławienie, zniewaga),
• przestępstwo podstawowe (czyn wyczerpuje wszystkie znamiona przestępstwa, przykładowo art. 148 § 1 kodeksu karnego – zabójstwo, art. 190a Kodeksu karnego – stalking czyli uporczywe nękanie, art. 191 kodeksu karnego – groźba bezprawna, art. 190 § 1 kodeksu karnego – groźba karalna, art. 280 § 1 kodeksu karnego – rozbój),
• przestępstwo kwalifikowane (dodatkowo czyn zawiera cechy, które wpływają na zaostrzenie kary, np. art. 148 § 2-3 kodeksu karnego – zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem) i uprzywilejowane (dodatkowo wskazane są cechy, które warunkują złagodzenie kary, np. art. 148 § 4 – zabójstwo w afekcie).

Przy odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo bardzo ważny jest wiek oraz poczytalność sprawcy. Zgodnie z przepisami prawa karnego możemy wyróżnić trzy kategorie wiekowe sprawcy.

Pierwsza, gdy sprawca odpowiada za czyn zabroniony, tak jak dorosły – po ukończeniu 17 lat.

Po drugie, granica ta ulega jednak obniżeniu w przypadkach wskazanych w kodeksie karnym. Nieletni, którzy po ukończeniu 15 lat dopuszczają się czynu zabronionego mogą odpowiadać na zasadach takich jak dorośli, jeżeli m.in. poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Do trzeciej kategorii, należą młodociani. Są to sprawcy, którzy w czasie popełnienia czynu zabronionego nie ukończyli 21 lat, a w czasie wydania wyroku w pierwszej instancji – 24 lat.

Co do poczytalności, to nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

Warto podkreślić fakt, iż przepisów o niepoczytalności nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć.