Kiedy sąd może oddalić wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie to forma pomocy państwa dla osób, które z powodu określonych zaburzeń nie są w stanie funkcjonować samodzielnie.

Jak stanowi art.13 § 1 Kodeksu cywilnego, osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Ubezwłasnowolnienie ma służyć wyłącznie interesom tej osoby, a jego celem jest niesienie pomocy w załatwianiu spraw osobistych i majątkowych (tak dla przykładu: Sąd Najwyższy w postanowieniach z 27 października 1976r., II CR 387/76 i z dnia 29 grudnia 1983r., I CR 377/83). W judykaturze nie budzi też wątpliwości, że mimo istnienia przesłanek z art. 13 Kodeksu cywilnego prowadzących   do   całkowitego   ubezwłasnowolnienia,   Sąd   może   oddalić   żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia wbrew interesom chorego korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej (postanowienie Sądu Najwyższego z 5 stycznia 1977r., I CR 450/76).

Wykładnia omawianego przepisu musi odbywać się w duchu art.30 Konstytucji RP, który stanowi: przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych, a nadto winna uwzględniać międzynarodowy porządek prawny.

Z aktów prawa międzynarodowego wskazać należy na przepisy znajdujące się w Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych gdzie zawarte jest prawo do poszanowania przyrodzonej godności i autonomii osoby niepełnosprawnej oraz prawdo do należnego życia i włączenia w społeczeństwo (art.3 lit. a oraz c i art. 19 Konwencji), a także wynikające z art.8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka prawo do poszanowania życia prywatnego. Ochrona oparta na tym przepisie odbywa się poprzez adresowany do władzy publicznej zakaz ingerencji w korzystanie z prawa do prywatności, a wyjątki od tej zasady zostały wyraźnie określone. Należą do nich przypadki przewidziane przez ustawę i konieczne w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób (art.8 ust.2 Europejskiej Konwencji).

Ubezwłasnowolnienie, które z założenia ma stanowić pomoc niesioną przez państwo osobom niepełnosprawnym, w tym niepełnosprawnym intelektualnie, wiąże się z głęboką ingerencją w ich prawa zagwarantowane   zarówno   Konstytucją, jak  i wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.

Pozostawiając całą sferę decyzyjną w rękach ustanowionego przez sąd opiekuna, znacząco ogranicza możliwość uczestniczenia osób niepełnosprawnych w obrocie oraz podejmowania, na równi z innymi osobami, wyborów odnoszących się do każdego aspektu ich funkcjonowania w życiu społecznym czy osobistym.

Z tego względu ubezwłasnowolnienie powinno stanowić środek prawny stosowany wyłącznie wtedy, gdy zabezpieczenie w inny sposób interesów osób niezdolnych do samodzielnego pokierowania swoim postępowaniem nie jest możliwe. Czyli powinno być uznana za niecelowe zawsze wtedy, gdy nie jest absolutnie niezbędne dla realizacji celu, któremu ma służyć.

Instytucja ubezwłasnowolnienia nie ma na celu ochrony osoby, której dobra są zagrożone ze strony osoby chorej. Zaburzenia psychiczne czy choroba psychiczna, sama przez się, a bez spełnienia się dalszych przesłanek ustawy, nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia.

Ubezwłasnowolnienie zaś nie wywołuje tego skutku, że osoba chora musi być umieszczona w zakładzie dla psychicznie chorych, choćby jej pozostawanie na wolności groziło niebezpieczeństwem dla innej osoby.

Jeżeli pozostawanie na wolności osoby uznanej za nieodpowiedzialną grozi niebezpieczeństwem dla innej osoby, to sąd karny umieszcza osobę nieodpowiedzialną w zamkniętym zakładzie dla psychicznie chorych, choćby nie została ona ubezwłasnowolniona (79 kodeksu karnego). Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1969.05.15I sygn. CR 132/68