Podejrzany i oskarżony a postępowanie karne
Kim jest podejrzany a kim oskarżony w postępowaniu karnym?
Podejrzany to osoba, w stosunku do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania postanowienia przedstawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Oskarżony to osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego.
Czy oskarżony w postępowaniu karnym ma obowiązek dowieść swojej niewinności?
Oskarżony nie ma obowiązku dowodzić swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Obowiązek wykazania winy oskarżonego obciąża oskarżyciela (najczęściej jest nim prokurator).
Brak obowiązku dowodzenia niewinności i obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść przejawia się w szczególności w prawie do odmowy składania wyjaśnień i w prawie do odmowy udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania – bez podawania przyczynodmowy. Bierność oskarżonego w postępowaniu karnym nie może być interpretowana obciążająco (na niekorzyść) przy ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy.
Decyzja o tym, czy w konkretnym przypadku oskarżony powinien złożyć wyjaśnienia, czy też nie zależy od przyjętej w porozumieniu z adwokatem strategii obrony. Są sytuacje, kiedy złożenie wyjaśnień przez oskarżonego w postępowaniu karnym jest dla niego korzystniejsze niż milczenie. Najczęściej w praktyce warto złożyć wyjaśnienia w pewnym zakresie, a w pewnym zakresie pewne kwestie przemilczeć. Niektóre zagadnienia w zależności od rodzaju przestępstwa mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia o winie i warto się do nich odnieść, a do innych nie.
Czy podejrzany może złożyć wyjaśnienia na piśmie?
W toku przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym (tzn. przed wniesieniem aktu oskarżenia) należy umożliwić podejrzanemu złożenie wyjaśnień na piśmie. Wniosek o umożliwienie złożenia wyjaśnień na piśmie może złożyć sam podejrzany lub jego obrońca. Odmowa wyrażenia zgody na złożenie wyjaśnień na piśmie może nastąpić tylko z ważnych powodów.
Jakie warunki należy spełnić, aby uzyskać pomoc adwokata z urzędu w postępowaniu karnym?
Jeśli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, sąd może na jego wniosek przyznać mu obrońcę (adwokata) z urzędu, jeśli oskarżony wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. W celu uzyskania obrońcy z urzędu oskarżony powinien złożyć oświadczenie o źródłach i wysokości dochodu swojego i rodziny i przedłożyć dokumenty poświadczające wysokość i źródła dochodu (np. zaświadczenie o wysokości wynagrodzenia, kopię zeznania podatkowego, zaświadczenie o zarejestrowaniu w charakterze bezrobotnego w Urzędzie Pracy).
Jeśli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, sąd wyznaczy mu obrońcę z urzędu nawet bez jego wniosku, jeżeli zachodzi przypadek tzw. obrony obligatoryjnej, tzn. gdy oskarżony:
- jest nieletni (nie ukończył 17 lat),
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.
Sąd wyznaczy oskarżonemu obrońcę również wtedy, gdy uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.
Za okoliczności utrudniające obronę uznaje się w szczególności: nieporadność związaną z podeszłym wiekiem, trudność w porozumiewaniu się, a niekiedy także wysoki stopień skomplikowania sprawy.
Wątpliwość co do poczytalności oskarżonego w postępowaniu karnym uzasadnia np.: zaświadczenie lekarskie poświadczające leczenie się w poradni zdrowia psychicznego, leczenie się w przeszłości w zakładzie psychiatrycznym i oświadczenie tego faktu przed organem przesłuchującym, uzależnienie od środków odurzających.
Ocena poczytalności oskarżonego w chwili czynu i w czasie postępowania jest dokonywana przez biegłych psychiatrów. Jeśli biegli nie stwierdzą, że poczytalność oskarżonego była choćby ograniczona, sąd może cofnąć wyznaczenie adwokata z urzędu.
W obecnym stanie prawnym oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru uzyska pomoc adwokata z urzędu w postępowaniu przed sądem okręgowym w postępowaniu karnym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznaje się, że udział obrońcy jest w tym przypadku konieczny tylko w postępowaniu sądowym (nie jest konieczny w postępowaniu przygotowawczym).
Za pozbawienie wolności uznaje się tymczasowe aresztowanie, odbywanie kary w innej sprawie, odbywanie zastępczej kary pozbawienia wolności, kary aresztu (za wykroczenie), umieszczenie w zakładzie zamkniętym na obserwacji lub tytułem środka zabezpieczającego.
Czy oskarżony w postępowaniu karnym może być poddany oględzinom ciała lub czy można pobrać od niego odciski palców?
Oskarżony ma obowiązek poddać się:
1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,
2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne, w szczególności oskarżony w postępowaniu karnym jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu,
3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to konieczne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.
Oprócz powyższych, od oskarżonego można także pobrać w szczególności próbki zapachu do badań osmologicznych.
Obowiązki podejrzanego w postępowaniu karnym są w zakresie poddania się badaniom mniejsze niż obowiązki oskarżonego. Podejrzany ma obowiązek poddać się oględzinom i badaniom, o których mowa w pkt. 1 powyżej, a także można od niego pobrać krew, włosy, wymaz ze śluzówki policzków lub inne wydzieliny organizmu.
W razie odmowy poddania się tym obowiązkom oskarżonego lub osobę podejrzaną można zatrzymać i przymusowo doprowadzić, a także stosować wobec nich siłę fizyczną lub środki techniczne służące obezwładnieniu, w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności.
W kolejnych wpisach omówimy kolejne zagadnienia związane z uczestniczeniem oskarżonego w czynnościach postępowania, w szczególności obowiązek uczestniczenia w rozprawie.