Pokrzywdzony, a następnie oskarżyciel posiłkowy – co musisz wiedzieć?

Przepisy wskazują, że o byciu pokrzywdzonym decyduje bezpośredniość naruszonego lub zagrożonego przestępstwem dobra prawnego. A skoro tak to najważniejsze co należy wyjaśnić to, czym jest ta bezpośredniość.

Bezpośredniość zachodzi wtedy, gdy pomiędzy czynem przestępczym a naruszeniem lub zagrożeniem dobra danej osoby czy podmiotu nie ma ogniw pośrednich, tzn. gdy czyn uderza wprost w dobro tej osoby, nie jest natomiast konieczne, by szkoda nastąpiła lub mogła nastąpić w stanie majątkowym już istniejącym w chwili popełnienia przestępstwa, może to być także pozbawienie korzyści, która miała być dopiero osiągnięta, korzyści spodziewanej.

Przykładowo dobrem naruszonym lub zagrożonym może być zarówno dobro materialne, majątkowe, jak i osobiste, np. życie, zdrowie, nietykalność cielesna, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska itd.

Pamiętaj również, że nie należy łączyć pokrzywdzenia przestępstwem z poniesieniem szkody majątkowej. Można być pokrzywdzonym nawet jak się szkody majątkowej nie poniosło.

Przestępstwo może naruszać lub zagrażać dobru prawnemu wielu osób, wtedy każda z nich korzysta ze statusu pokrzywdzonego i wykonuje wynikające z tego uprawnienia w sposób samodzielny.

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego (prokuratora, policji) lub zamiast niego. Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał właśnie w tym charakterze.

Co ważne nawet jeśli później prokurator czy policja nie będzie już oskarżać, taki oskarżyciel posiłkowy może nadal to robić. Najważniejsze na tym etapie, to zachowanie terminu – oświadczenie takie składamy najpóźniej w momencie, gdy sąd zapyta czy są jakieś wnioski formalne po wywołaniu sprawy a przed odczytaniem aktu oskarżenia. Dlatego najlepiej zrobić to wcześniej, na piśmie, jeszcze przed pierwszym terminem rozprawy sądowej.

Adwokat zwraca uwagę, że pokrzywdzony przestępstwem staje się takim oskarżycielem posiłkowym już przez samo złożenie oświadczenia, zanim rozpocznie się przewód sądowy. Nie potrzebna jest do tego decyzja sądu. A przewód sądowy rozpoczyna się wraz z odczytaniem aktu oskarżenia przez prokuratora. Jest to decydujący moment na ostateczne podjęcie takie decyzji.

Wiedz również, że sąd nie będzie Cię pouczał, że masz takie prawo. Stosowne pouczenie pokrzywdzony dostaje na wcześniejszym etapie postępowania i już wtedy np. w postępowaniu przez prokuratorem lub policja warto taki wniosek złożyć.

Sporadycznie rzadko – jednakże z mojego doświadczenia wynika, że zdarza się, że sędzia na pierwszej rozprawie przed odczytaniem aktu oskarżenia – kiedy jest ostatni moment na złożenie takiego oświadczenia może być temu nieprzychylny i zniechęcać mówiąc, że bycie oskarzycielem posiłkowym wiąże się z koniecznością odbierania korespondencji i innymi rzeczami. Innymi słowy jako oskarżyciel posiłkowy masz pewne uprawnienia, z których korzystając będziesz mógł powodować dodatkowe czynności procesowe.

Warto wiedzieć jakie jest stanowisko Sądu Najwyższego w tej sprawie, który stwierdził, że ze względu na rozległość i złożoność regulacji prawnych sądy powinny udzielać uczestnikom postępowania wyczerpujących informacji, m. in. w celu umożliwienia im korzystania z przysługujących uprawnień.

Obowiązek ten powinien być realizowany w szczególności w odniesieniu do osób nie korzystających z pomocy adwokata. Ranga i praktyczne znaczenie obowiązku prawidłowej informacji procesowej nakazuje przyjąć, że uchybienie procesowe uczestnika postępowania, zwłaszcza nie korzystającego z pomocy adwokata, jeżeli spowodowane zostało brakiem należytego pouczenia lub błędnym pouczeniem, stanowić może podstawę uchylenia zaskarżonego orzeczenia, jeśli w konkretnej sytuacji obraza stosownego przepisu procesowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy.

Warto w związku z tym zasięgnąć chociażby porady prawnej adwokata, aby w pełni zabezpieczyć swoje interesy na tym i dalszym etapie postępowania.

Pamiętaj, że jeśli nie złożysz tego oświadczenia to w postępowaniu sądowym nie jesteś stroną i nie masz np. prawa składania wniosków czy odwołania. Natomiast w postepowaniu przygotowawczym przed prokuratura czy policja jesteś strona postępowania już przez sam fakt bycia pokrzywdzonym.

Następnie pamiętaj również, że jeśli jako oskarżyciel posiłkowy zrezygnujesz z oskarżania to ponownie nie możesz się już przyłączyć się do tego postępowania i tracisz swoje uprawnienia wynikające z tej roli.

Prawnik wskazuje również, że gdyby zdarzyło się, jak ma to czasami miejsce, że prokurator lub sąd stwierdzi, że nie mamy uprawnienia do wystąpienia w charakterze oskarżyciela posiłkowego to przysługuje nam prawo do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu lub prokuratora o niemożności udziału jako oskarżyciel posiłkowy.

Możemy wówczas dążyć do wykazania w trybie zażaleniowym, że wbrew ocenie prokuratora lub sądu jesteśmy pokrzywdzonym i tym samym jesteśmy uprawnieni do wystąpienia w roli oskarżyciela posiłkowego.

W jaki sposób pokrzywdzony na etapie postępowania przygotowawczego, a także później przed sądem gdy złożył stosowne oświadczenie i stał się oskarżycielem posiłkowym może aktywnie bronić swoich interesów i czuwać nad przebiegiem postępowania.

Zgodnie z kodeksem postępowania karnego do najważniejszych spośród przysługujących mu uprawnień na etapie postępowania przygotowawczego – przed prokuratorem lub policją lub organami skarbowymi – należą następujące:

• zgłaszanie wniosków dowodowych (wystarczy wnieść o przesłuchanie świadka lub uwzględnienie określonego dokumentu ze wskazaniem, czemu ma służyć przeprowadzenie tych dowodów) i w tym zakresie ma on prawo uczestniczyć we wnioskowanej czynności procesowej, jeśli wyraził takie żądanie,
• uczestniczenie, ale za zgodą prokuratora, policji, w innych czynnościach (wnioskowanych przez sprawcę, dopuszczonych z urzędu przez prowadzącego postępowanie przygotowawcze),
• uczestniczenie w czynnościach procesowych, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, chyba że w razie zwłoki powstałoby niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu,
• przeglądanie akt sprawy za zgodą organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, sporządzanie z nich odpisów lub uzyskanie kserokopii,
• zwrócenie się do sądu z żądaniem przesłuchania przez sąd na etapie postępowania przygotowawczego świadka, co do którego występuje niebezpieczeństwo, że nie będzie można go przesłuchać na rozprawie,
• wnioskowanie, w każdym momencie postępowania przygotowawczego, o wyłączenie prokuratora lub funkcjonariusza Policji od prowadzenia postępowania,
• złożenie wniosku o uzupełnienie postępowania przygotowawczego w terminie trzech dni od daty zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania.

Pokrzywdzony ma prawo do składania zażaleń w szczególności:

• na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego,
• jeśli nie zostanie powiadomiony o podjęciu jednej z powyższych decyzji w ciągu 6 tygodni od chwili złożenia zawiadomienia o przestępstwie, – na postanowienie o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw,
• na postanowienie dotyczące dowodów rzeczowych.

Powyższe czynności pokrzywdzony może wykonywać samodzielnie lub za pośrednictwem ustanowionego przez siebie pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego. Pokrzywdzony uprawniony do ustanowienia pełnomocnika może żądać ustanowienia adwokata z urzędu, jeśli wykaże że nie jest w stanie ponieść kosztów zastępstwa procesowego bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny.

Gdyby się zdarzyło, że sąd odmówił pokrzywdzonemu lub oskarżycielowi posiłkowemu wyznaczenia pełnomocnika z urzędu to niestety, jednak na taką decyzję nie przysługuje zażalenie, nie można się od tego odwołać, co najwyżej można próbować później złożyć ponownie taki wniosek jeśli zmieniło się coś w okolicznościach.

Adwokat zwraca uwagę, że w przeciwieństwie do obrońcy podejrzanego czy oskarżonego, pełnomocnik pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) nie jest ograniczony co do kierunku czynności podejmowanych w imieniu swojego mocodawcy.

Innymi słowy każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, w tym również niekorzystne. Tym bardziej, gdy podejmuje się samodzielnie pewne czynności jako pokrzywdzony czy oskarżyciel posiłkowy należy robić to rozważnie.

Podobnie jak podejrzany / oskarżony tak samo pokrzywdzony / oskarżyciel posiłkowy może mieć maksymalnie trzech pełnomocników. 

Należy również wiedzieć, że ustanowienie pełnomocnika lub wyznaczenie pełnomocnika z urzędu uprawnia go do działania w całym procesie karnym, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń.

Udział pełnomocnika (adwokata / radcy prawnego) w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania pokrzywdzonego, którego reprezentuje.

Pokrzywdzony nie ma jednak wpływu na stosowanie przez organy ścigania środków zapobiegawczych jak np. tymczasowe aresztowanie, dozór policji czy poręczenie majątkowe.

Nie wyklucza to jednak, że może zasugerować prokuratorowi, aby stosując dozór policyjny połączył dozór z określonymi zakazami lub nakazami, np. zakazem zbliżania się do pokrzywdzonego, kontaktowania się z nim w jakikolwiek sposób, korzystania z lokalu lub części wspólnych pomieszczeń.

W postępowaniu przed sądem, pokrzywdzony, który złożył stosowne oświadczenie o działaniu w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego, może korzystać z następujących najważniejszych uprawnień:

• może ustanowić i korzystać z pomocy adwokata;
• może złożyć wniosek o orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody, wniosek o obowiązek naprawienia szkody może być złożony do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli do czasu przeprowadzenia na rozprawie wszystkich dowodów,
• może zgłaszać wnioski dowodowe,
• może brać udział w czynnościach w toku postępowania sądowego,
• może zaskarżać zapadły wyrok apelacją zarówno co do winy, kary, jak i innego rozstrzygnięcia tam zawartego (przepisy nie przewidują dla oskarżyciela posiłkowego jakichkolwiek ograniczeń co do zakresu zaskarżenia).

W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, w tym prawo do udziału w procesie w charakterze oskarżyciela posiłkowego, mogą wykonywać osoby najbliższe.

Oskarżyciel posiłkowy może on realizować swoje interesy procesowe również w postępowaniu apelacyjnym.

Jeżeli pokrzywdzony nie skorzystał z możliwości występowania w procesie karnym w roli strony procesowej jako oskarżyciel posiłkowy, zakres jego aktywnego działania ograniczony został do:

• możliwości uczestniczenia w posiedzeniu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania,
• skorzystania z możliwości zaskarżenia zażaleniem rozstrzygnięć co do dowodów rzeczowych zawartych w wyroku umarzającym postępowanie,
• zaskarżenia apelacją wyroku warunkowo umarzającego postępowanie,
• brania udziału w posiedzeniu w przedmiocie skazania oskarżonego bez rozprawy (dobrowolnego poddania się karze), jednak wyroku takiego nie może zaskarżyć apelacją, ponieważ nie jest stroną.

Końcowo adwokaci wskazują, że zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego naruszenie przez organy procesowe przepisów prawa procesowego, które uniemożliwiło uczestnikowi postępowania wstąpienie w prawa strony, może stanowić z reguły podstawę do podniesienia zarzutu odwoławczego.

Odmienne stanowisko prowadziłoby do fikcyjności gwarancji procesowych uczestników postępowania, statuowanych w kodeksie postępowania karnego.

Ponadto pokrzywdzony, jeśli nie wybierze formy stania się oskarżycielem posiłkowym, w postępowaniu sądowym zyskuje również prawa strony, jeżeli występuje w roli oskarżyciela prywatnego lub powoda cywilnego.

Kwestie pomocy dla pokrzywdzonego i świadka reguluje ustawa z dnia z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.

Dotyczy sytuacji, gdy w związku z toczącym się albo zakończonym postępowaniem karnym z udziałem pokrzywdzonego lub świadkaalbo postępowaniem karnym skarbowym z udziałem świadka istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia tych osób. Pomoc może polegać na ochronie na czas czynności procesowej, ochronie osobistej, pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu.

Ochrona na czas czynności procesowej może polegać na obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu osoby chronionej w trakcie czynności procesowej z jej udziałem, w drodze do miejsca przeprowadzenia tej czynności lub w drodze powrotnej.

Ochrona osobista może zostać udzielona w przypadku wysokiego stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby chronionej w związku z postępowaniem karnym lub karnym skarbowym, jeżeli zachodzi konieczność długotrwałej ochrony.