Świadek w sprawie karnej

Jakie są prawa i obowiązki świadka? Co im wolno, a co w procesie karnym muszą znosić? jak się przygotować na wezwanie na świadka w nieznanej sprawie?

W jaki sposób pojawia się świadek w procesie karnym?

Dowód z przesłuchania w charakterze świadka jest przeprowadzany w postępowaniu karnym na wniosek strony (oskarżonego lub jego obrońcy, prokuratora, oskarżyciela posiłkowego lub subsydiarnego), a także z urzędu przez sąd, który widzi potrzebę przeprowadzenia takiego dowodu.

Wniosek o przesłuchanie świadka powinien określać dane osobowe tej osoby, wskazując na jego imię, nazwisko, adres oraz powinien określać okoliczności na jakie świadek miałby być przesłuchany, czyli dlaczego uważamy, że to co świadek wie, ma znaczenie dla rozstrzygnięcia tej konkretnej sprawy karnej (tzw. teza dowodowa).

Świadkiem w procesie karnym może być jedynie osoba fizyczna, nie może być świadkiem osoba prawna (np. jakaś organizacja jako organizacja) ani jednostka organizacyjna. Świadkiem mogłaby być wtedy np. osoba będąca członkiem danej organizacji.

Obowiązek stawiennictwa świadka na wezwanie sądu

Zgodnie z art. 177 Kodeksu postępowania karnego każda wezwana w charakterze świadka osoba ma obowiązek stawić się w sądzie i złożyć zeznania, nawet jeżeli nie wie, czego dotyczy sprawa, albo już wie, że i tak nic nie powie, nie wie nic co mogłoby dotyczyć odpowiedzialności osób podejrzanych lub oskarżonych.

Ma obowiązek stawić się przed sądem na wezwanie sądu nawet w sytuacji, gdy była już kilkakrotnie przesłuchiwana. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo skutkować będzie nałożeniem kary grzywny (zazwyczaj od 400 zł w górę).

Kolejne niestawiennictwo skutkuje zazwyczaj doręczeniem wezwania przez policję. A kolejne nieusprawiedliwione niestawiennictwo skutkować może doprowadzeniem przez policję, a w kolejnym kroku zatrzymanie świadka na czas do 30 dni.

Jeśli stawienie się w sądzie nie jest możliwe z uwagi na chorobę świadka, kalectwo lub inną nie dającą się pokonać przeszkodę (np. ze względu na ogólny zły stan zdrowia lub podeszły wiek), przesłuchanie świadka w postępowaniu karnym może nastąpić w miejscu jego pobytu (np. w domu, w zakładzie karnym, w szpitalu lub w schronisku dla bezdomnych). Wniosek o takie przesłuchanie może złożyć strona postępowania karnego lub nawet sam świadek.

Przesłuchanie świadka w procesie karnym może także nastąpić z wykorzystaniem urządzeń umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość – z jednoczesnym bezpośrednim przekazem dźwięku i obrazu. Ten sposób przesłuchania świadka jest przydatny szczególnie wtedy, gdy świadek przebywa za granicą.

Z kolei, gdy miejsce zamieszkania świadka znajduje się w znacznej odległości od siedziby sądu, sąd może postanowić o przesłuchaniu świadka w ramach pomocy prawnej przed sądem właściwym dla miejsca zamieszkania świadka, jeśli będzie to wystarczające w danej sprawie z uwagi na nie dużą wagę informacji, którymi ten świadek dysponuje.

Kto nie może być przesłuchany jako świadek w sprawie karnej?

Nie może być przesłuchany w charakterze świadka:

• obrońca ani adwokat lub radca prawny, który udzielił oskarżonemu pomocy prawnej po jego zatrzymaniu – co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę na wcześniejszym etapie przed policją lub prokuratorem;
• duchowny – co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.

Zakaz przesłuchania w charakterze świadka w sprawie karnej obrońcy (adwokata lub radcy prawnego) i duchownego jest tzw. bezwzględnym zakazem dowodowym, który nie może być uchylony w żadnych warunkach. Wezwany w charakterze świadka adwokat lub duchowny jest zobowiązany do odmowy złożenia zeznań, nawet gdyby osoba, której dotyczą objęte tajemnicą fakty wyraziła zgodę na złożenie przez niego zeznań.

Nie może być świadkiem także osoba, która w tym samym postępowaniu jest sędzią, oskarżycielem publicznym (w szczególności – prokuratorem), oskarżonym, obrońcą, pełnomocnikiem, osobą prowadzącą postępowanie przygotowawcze (np. policjant), protokolantem, biegłym, tłumaczem lub ekspertem.

Od jakich świadków nie odbiera się przyrzeczenia przed przesłuchaniem w postępowaniu karnym?

Nie odbiera się przyrzeczenia:

• od osób, które nie ukończyły 17 lat,
• gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia,
• gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo gdy za to przestępstwo został skazany,
• gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie.

Jakie są etapy przesłuchania świadka czyli od czego rozpoczyna się przesłuchanie świadka w procesie karnym i jak przebiega?

Przed przesłuchaniem świadka sąd lub sędzia wyznaczony odbiera od świadka przyrzeczenie; jeżeli obecne przy przesłuchaniu strony nie sprzeciwią się temu, sąd może odstąpić od odebrania przyrzeczenia. W czasie odbierania przyrzeczenia wszyscy, nie wyłączając sędziów, stoją. Pozycja stojąca wszystkich uczestników postępowania podkreśla wagę przyrzeczenia.

Przed rozpoczęciem przesłuchania świadek jest pouczany o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Aktualnie przestępstwo składania fałszywych zeznań zagrożone jest karą do ośmiu lat pozbawienia wolności, o czym sąd powinien pouczyć świadka.

Przesłuchanie rozpoczyna się od sprawdzenia danych osobowych świadka na podstawie dowodu osobistego lub innego dokumentu stwierdzającego tożsamość (świadek jest pytany o imię, nazwisko, adres zamieszkania, wiek i zawód, a także o to, czy był karany za złożenie fałszywego zeznania lub fałszywe oskarżenie i o to, czy jest krewnym lub powinowatym oskarżonego).

W wypadku pozyskania informacji o istnieniu relacji pokrewieństwa, powinowactwa lub przysposobienia albo o istnieniu szczególnie bliskiego stosunku osobistego pomiędzy świadkiem a oskarżonym, a także o wystąpieniu okoliczności, które świadczą o tym, że udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić świadka lub jego osobę najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, przesłuchujący powinien poinformować świadka o przysługującym mu uprawnieniach.

Czy świadek może zachować w tajemnicy informację o miejscu swojego zamieszkania?

Aktualnie dane adresowe i kontaktowe świadka znajdują się w załączniku adresowym. Podejrzany / oskarżony nie ma do nich dostępu.

Jaki jest sposób przesłuchania?

Bardzo ważna jest pierwsza faza przesłuchania w procesie karnym,  w której – zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego – świadkowi na początku przesłuchania należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem przesłuchania (wynikającym z tezy dowodowej czyli okoliczności na jakie świadek został wezwany i z zakresu postawionych oskarżonemu zarzutów), a dopiero następnie można zadawać mu pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.

Takie ukształtowanie procedury przesłuchania oznacza, że świadek rozpoczyna składanie zeznań od wyjawienia z własnej inicjatywy tych informacji, które zapamiętał najlepiej. Zaczyna się zazwyczaj od zadania świadkowi pytania: Co świadkowi wiadomo w sprawie?

Art. 171 Kodeksu postępowania karnego: Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.

Prawo zadawania pytań mają, oprócz organu przesłuchującego, strony, obrońcy, pełnomocnicy oraz biegli. Pytania zadaje się osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, chyba że organ przesłuchujący zarządzi inaczej.

Jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukończyła 15 lat, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie.

Prawo zadawania pytań mają, oprócz organu przesłuchującego (sądu, a w postępowaniu przygotowawczym – zazwyczaj prokuratora lub policjanta), strony, obrońcy, pełnomocnicy, biegli. Pytania zadaje się osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, chyba że organ przesłuchujący zarządzi inaczej.

Świadkowi nie wolno zadawać pytań sugerujących treść odpowiedzi. Takie pytania, jak również pytania nieistotne, powinny być uchylane przez przesłuchującego (prokuratora, policjanta, sąd).

Czy mają znaczenie w procesie karnym zeznania wymuszone przez przesłuchującego?

W procesie karnym jest niedopuszczalne:

– wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej,

– stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.

Zeznania złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom, o których była mowa w poprzednim zdaniu nie mogą stanowić dowodu.

Warto wiedzieć, że świadek może zgłosić wniosek o umożliwienie złożenia zeznań pod nieobecność oskarżonego, jeżeli obecność oskarżonego w miejscu przesłuchania (najczęściej na sali rozpraw) działa krępująco na zeznania świadka. Najczęściej taka sytuacji dotyczy przestępstw seksualnych.

Czy świadek może zgłosić wniosek o odczytanie złożonych poprzednio zeznań?

Świadek ma obowiązek złożenia zeznań przed odczytaniem protokołu poprzednio złożonych zeznań. Sąd lub prokurator odczytuje poprzednio złożone przez świadka zeznania wtedy, gdy świadek bezpodstawnie odmawia składania zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta. Świadek zawsze ma obowiązek zeznać to, co pamięta. Odczytanie zeznań świadka wcześniej złożonych jest dopiero kolejną fazą jego przesłuchania.

Czy w wypadku wątpliwości co do stanu psychicznego świadka w przesłuchaniu może uczestniczyć psycholog?

Sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka w postępowaniu karnym z udziałem biegłego lekarza lub psychologa (nawet jeśli świadek nie wyraża zgody na ich obecność podczas przesłuchania), jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń. Taki sposób przesłuchania świadka w procesie karnym nie dotyczy osoby, która skorzystała z prawa do odmowy składania zeznań z uwagi na to, że jest osobą najbliższą lub pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym.

Czy świadek w postępowaniu karnym może zostać poddany oględzinom ciała lub badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu?

Świadek może zostać poddany badanu lekarskiemu lub psychologicznemu albo oględzinom ciała po wyrażeniu na nie zgody – jeśli badanie lub oględziny są przeprowadzane dla celów dowodowych.

Świadek – pokrzywdzony nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniu nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego (np. w wypadku przestępstw przeciwko zdrowiu, gdzie ma znaczenie trwałość uszczerbku na zdrowiu lub naruszenia czynności narządu ciała). Świadek w procesie karnym może sprzeciwić się takim oględzinom lub badaniu tylko wtedy, gdy skorzystał z prawa do odmowy składania zeznań z uwagi na to, że jest osobą najbliższą lub pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym.

Pomoc dla świadka, gdy zagrożenie życia i zdrowia

Kwestie pomocy dla pokrzywdzonego i świadka reguluje ustawa z dnia z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Dotyczy sytuacji, gdy w związku z toczącym się albo zakończonym postępowaniem karnym z udziałem pokrzywdzonego lub świadka albo postępowaniem karnym skarbowym z udziałem świadka istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia tych osób. Pomoc może polegać na ochronie na czas czynności procesowej, ochronie osobistej, pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu.

Ochrona na czas czynności procesowej może polegać na obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu osoby chronionej w trakcie czynności procesowej z jej udziałem, w drodze do miejsca przeprowadzenia tej czynności lub w drodze powrotnej.

Ochrona osobista może zostać udzielona w przypadku wysokiego stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby chronionej w związku z postępowaniem karnym lub karnym skarbowym, jeżeli zachodzi konieczność długotrwałej ochrony.