Zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie cywilnej

Postępowanie sądowe jest co do zasady odpłatne, a sąd nie podejmuje żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata.

Zwolnienie od kosztów sądowych jest odstępstwem od tej zasady, w interesie osób najsłabszych ekonomicznie, umożliwiając im realizację konstytucyjnego prawa do sądu.

Jak ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie cywilnej?

Zwolnienia od kosztów sądowych może domagać się osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych

Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Sąd działa na wniosek, stąd niedopuszczalne jest orzekanie ponad żądanie strony.

W oświadczeniu zawieramy informacje na temat tego, jakie są źródła i wysokość dochodu strony domagającej się zwolnienia oraz jakie są jej koszty utrzymania. Informacje przedstawione przez wnioskującego muszą być na tyle szczegółowo przedstawione, aby wystarczyły do oceny stanu majątkowego wnioskodawcy. Czasem sąd może wezwać stronę do złożenia dodatkowych wyjaśnień na piśmie, złożenia historii rachunków bankowych, zeznań podatkowych.

Przepisy przenoszą na stronę obowiązek wykazania, że nie ma ona środków na poniesienie jakichkolwiek kosztów postępowania (przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym) lub że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (przyznanie prawa pomocy w zakresie częściowym).

Zatem to strona, składając wniosek o przyznanie prawa pomocy, obowiązana jest przedstawić wszystkie okoliczności dowodzące, że mimo podjęcia wszelkich starań nie jest w stanie, ze względu na swoją sytuację majątkową i rodzinną, ponieść jakichkolwiek czy też pełnych kosztów postępowania.

Rozstrzygnięcie wniosku o zwolnienie od kosztów następuje według stanu rzeczy istniejącego w chwili orzekania. Natomiast zwolnienie – jeżeli nie dotyczy tylko jednorazowej opłaty bądź wydatku – rozciąga się na przyszłość, choć najczęściej sąd rozstrzyga o zwolnieniu od kosztów sądowych, na wniosek, przed każdą czynnością, która wiąże się z wydatkami lub kosztami.

Niemożność poniesienia kosztów, w całości lub w części, musi mieć charakter obiektywny, na który strona nie ma realnego wpływu. Jeżeli więc strona zdolna do pracy nie wykorzystuje lub ogranicza swoje możliwości zarobkowe w sposób nieuzasadniony albo fikcyjnie pozbywa się majątku, nie spełnia warunków uzasadniających zwolnienie od kosztów.

Sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w całości.

Strona w całości zwolniona od kosztów sądowych nie uiszcza opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo Skarb Państwa.

Sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w części, jeżeli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów. Częściowe zwolnienie od tych kosztów może polegać na zwolnieniu od poniesienia albo ułamkowej lub procentowej ich części, albo określonej ich kwoty, albo niektórych opłat lub wydatków.

Może też polegać na przyznaniu zwolnienia co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń. Strona częściowo zwolniona od kosztów sądowych obowiązana jest uiścić opłaty oraz ponieść wydatki w takiej wysokości, jaka nie jest objęta zwolnieniem przyznanym przez sąd.

Badanie sytuacji gospodarstwa domowego osoby wnioskującej o zwolnienie od kosztów sądowych

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, wykazanie sytuacji materialnej obojga małżonków jest niezbędne przy przyznaniu prawa pomocy jednemu z nich. Sąd musi wiedzieć, jakie są rzeczywiste możliwości płatnicze zarówno męża, jak i żony.

Ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych

Z mocy prawa nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych m.in.:

• strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych;
• strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów;
• strona wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone;
• pracownik wnoszący powództwo lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych,
• strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego;
• osoba ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia;
• strona, która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd – w zakresie przyznanego jej zwolnienia;
• strona dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego.

Zwolnienie od kosztów w postępowaniu dot. ksiąg wieczystych

Co się natomiast tyczy postępowania wieczystoksięgowego i związanych z tym wpisów do księgi wieczystej to adwokat wskazuje, że zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym może nastąpić wyłącznie przed złożeniem wniosku o wpis do księgi wieczystej.

W związku z tym najpierw składamy wniosek o zwolnienie od kosztów, a gdy już je mamy dołączamy stosowne postanowienie o zwolnieniu do wniosku o wpis do księgi wieczystej.

Dochodzenie w celu ustalenia stanu majątkowego

Sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej.

Stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w wysokości do 1.000 złotych. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny strona powinna uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki.

Sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw.

W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych strona nie może ponownie domagać się zwolnienia powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu.

Przepisy stanowią, że wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych rozpatruje Sąd Rejonowy, albo referendarz. Postanowienie wydane przez Sąd Rejonowy można zaskarżyć do drugiej instancji, którą jest sąd okręgowy, tymczasem odwołanie od postanowienia wydanego przez referendarza rozpatruje, jako druga instancja, sąd rejonowy.

Skarga na orzeczenie referendarza sądowego o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, zażalenie na postanowienie sądu odmawiające zwolnienia lub cofające zwolnienie od kosztów sądowych oraz zażalenie dotyczące wyłącznie wysokości opłaty albo wysokości wydatków są wolne od opłat sądowych.

Nie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji, w którym sąd uwzględnił w całości wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.

Wniosek o generalne o zwolnienie od kosztów sądowych

Warto również wiedzieć, że zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych – wszystkich kosztów jakie mogą powstać w toku postępowania cywilnego będzie oddalony w części, w jakiej strona nie jest jeszcze obowiązana tych kosztów uiszczać.

To znaczy, ze do czasu wykazania przez stronę, że ma obowiązek uiszczenia innych np. poza wpisem kosztów wniosek o zwolnienie w tej części będzie uznany za bezprzedmiotowy. Potwierdził to Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28.01.1981 (IV PZ 5/81 – niepublikowanym), gdzie stwierdził: „Warunkiem zwolnienia od kosztów sądowych jest z jednej strony wykazanie, że na stronie ciąży obowiązek uiszczenia konkretnych opłat sądowych, a z drugiej, że nie może ich uiścić bez uszczerbku dla siebie i swej rodziny.”

Dla przykładu chodzi o sytuację, w której strona składając pozew lub wniosek w postępowaniu cywilnym składa generalny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Sąd taki wniosek może uwzględnić, ale tylko w zakresie np. opłaty od pozwu lub opłaty od wniosku.

Ale w momencie inicjowania postępowania strona nie może być zwolniona od kosztów jakie dopiero powstaną, np. konieczności wywołania opinii biegłego. Mimo, że tak stanowi przepis i orzecznictwo Sądu Najwyższego to spotykamy wielokrotnie sytuacje, w których sąd udziela takiego zwolnienia generalnie, które rozciąga się na ca;le postępowanie w danej instancji.

Pamiętaj również, że zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi w przypadku przegranej. Istnieje wówczas możliwość skorzystania przez sąd z regulacji wynikającej z art. 102 Kodeksu postępowania cywilnego.

Zgodnie z tym przepisem w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Temat ten jest szczegółowo opisany w innym wpisie.

Podstawa prawna rozpoznawania przez sąd II instancji niezaskarżalnych postanowień sądu I instancji?

Art. 380 Kodeksu postępowania cywilnego. Sąd drugiej instancji, na wniosek strony, rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.

Np. w aktualnym stanie prawnym, po licznych zmianach przepisów, składając apelację lub skargę kasacyjną w sprawie cywilnej z wnioskiem o zwolnienie od opłaty od apelacji lub skargi, postanowienie w tym zakresie wydaje aktualnie sąd II instancji (wcześniej wydawał postanowienie sąd I instancji).

Zmiany te doprowadziły do tego, że na postanowienie sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych od apelacji lub skargi kasacyjnej nie przysługuje obecnie zażalenie wprost. Sąd nie uzasadnia również takiego postanowienia. Nie ma też co składać wniosku o uzasadnienie, gdyż jako postanowienie niezaskarżalne nie sporządza się do niego uzasadnienia w żadnym wypadku.

Dopiero, gdy sąd na skutek nieuiszczenia opłaty odrzuci apelację lub skargę kasacyjną, wówczas w ramach zażalenia na odrzucenie – w którym należy zawrzeć koniecznie – w oparciu o art. 380 kpc wniosek o rozpoznanie postanowienia sądu I instancji w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów – sąd rozpozna zarzuty co do odmowy zwolnienia od kosztów przez sąd II instancji.

Brak aktualnie możliwości złożenia zażalenia na odmowę zwolnienia od apelacji lub skargi kasacyjnej w sprawie cywilnej. I co w związku z tym?

Katalog zaskarżalnych do Sądu Najwyższego postanowień jest zamknięty i nie obejmuje postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych.

Nie oznacza to jednak, że niezaskarżalne postanowienie sądu drugiej instancji, odmawiające zwolnienia od opłaty od skargi kasacyjnej, uchyla się spod jakiejkolwiek kontroli Sądu Najwyższego.

Jeśli skutkiem odmowy zwolnienia od opłaty jest nieopłacenie skargi kasacyjnej, a to doprowadziło do jej odrzucenia, to wówczas Sąd Najwyższy, rozpatrując zażalenie na postanowienie odrzucające skargę kasacyjną, rozstrzyga – na wniosek strony na podstawie art. 380 KPC w związku z art. 398(21) KPC – również o postanowieniu sądu drugiej instancji o odmowie przyznania zwolnienia od opłaty od skargi kasacyjnej (por. postanowienie z dnia 16 lipca 2008 r., II CZ 40/08, i powołane tam wcześniej orzecznictwo oraz postanowienia z dnia 6 maja 2011 r., II CZ 12/11, i z dnia 27 czerwca 2013 r., III CZ 28/13). Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2020 r. sygn. I CZ 7/20.

Co jest sprawdzane przy zwolnieniu od opłaty od skargi kasacyjnej w sprawie cywilnej?

Sąd orzekający o zwolnieniu od opłaty od skargi kasacyjnej nie jest związany uprzednim orzeczeniem zwalniającym stronę od kosztów sądowych, jednak w sytuacji, w której na wcześniejszych etapach postępowania stronie przyznano zwolnienie od kosztów, odmowa udzielenia jej takiego zwolnienia w postępowaniu kasacyjnym wymaga stwierdzenia, iż położenie strony uległo w jakimś aspekcie zmianie. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2020 r. sygn. I CZ 7/20