Kiedy jest możliwe wyłączenie sędziego w postępowaniu karnym?

Procedura wyłączenia sędziego prowadzi do odsunięcia go od udziału w rozpoznaniu sprawy i ma dawać gwarancję bezstronności sądu.

Wyłączenie sędziego następuje na wniosek strony, na żądanie sędziego lub z urzędu.

Kiedy sędzia jest wyłączony od rozpoznawania sprawy karnej z mocy samych przepisów:

Wówczas, gdy:

• sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
• jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób (konkubinat czyli współżycie analogiczne do małżeńskiego, tyle że pozbawionego legalnego węzła, a istotnymi elementami wspólnego pożycia jest wspólne pożycie fizyczne i psychiczne, wspólnota ekonomiczna i trwałość związku),
• jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
• był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy (nawet jeśli nie przesłuchano go w charakterze świadka),
• albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka (niezależnie na jakie okoliczności) lub występował jako biegły,
• brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca (adwokat), pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
• brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
• brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone np. na skutek apelacji,
• brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
• prowadził mediację.

Powyższe wyliczenie powodów wyłączenia sędziego z mocy ustawy nie obejmuje zakazu orzekania przez sędziego, który orzekał w sprawie cywilnej, gdzie zetknął się z okolicznościami ustalanymi obecnie w postępowaniu karnym.

Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia zaskarżonego w trybie kasacji w sprawie karnej, nie może orzekać co do tej skargi. Tym samym jest on wyłączony od wydawania wszelkich decyzji, czyli także takich decyzji, które mogłyby zablokowanie merytoryczne rozpoznanie kasacji.

Gdyby sędzia brał udział w rozpoznawaniu sprawy pomimo wystąpienia którejś z powyższych okoliczności wówczas okoliczność taka stanowi bezwzględna przyczynę odwoławcza, którą można podnieść w apelacji.

Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

Jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi wymieniona wyżej przyczyna wyłączająca go od udziału w sprawie, wyłącza się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia. W innych wypadkach o wyłączeniu sędziego decyduje sąd, przed którym toczy się postępowanie, bez udziału sędziego, którego dotyczy wyłączenie.

Sędzia ulega wyłączeniu od udziału w rozpoznaniu sprawy także na wniosek strony, w którym stwierdzono istnienie okoliczności mogącej wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.

Sędzia, co do którego zgłoszono wniosek o wyłączenie, może złożyć do akt sprawy stosowne oświadczenie i powstrzymuje się od udziału w sprawie. Jest jedynie zobowiązany do podjęcia czynności nie cierpiących zwłoki.

Jakie mogą być inne przyczyny wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym?

Istnieje również możliwość wyłączenia sędziego na wniosek z uwagi na tzw. obawę braku bezstronności. Określa się to mianem „okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie”

Okolicznością uzasadniającą uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie i powodującą jego wyłączenie na wniosek jest np. uzewnętrznienie przez sędziego poglądu na temat sprawy jeszcze przed wydaniem wyroku.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że stronniczość to stan psychiczny sędziego, mogący się uzewnętrznić w mniejszym lub większym stopniu. Stąd też zagrożenia bezstronności dają się zobiektywizować tylko w ograniczonym zakresie. Przyczyny stronniczości są bowiem zróżnicowane, a przez to niedające się do końca zdefiniować tak dalece, jak zawsze natura każdego człowieka czyni go w różnych sytuacjach – w sposób mniej lub bardziej uświadomiony – stronniczym. Chodzi jednak o to, czy występują sytuacje faktyczne, z którymi w stopniu wysoce uprawdopodobnionym łączyć można zagrożenie bezstronności sędziego, które zarazem uzewnętrzniają się w takim stopniu, że można je zobiektywizować.

Z kolei Sąd Najwyższy wypowiedział się, że w przypadku, gdyby materiał dowodowy, na podstawie którego orzeczono w przedmiocie odpowiedzialności karnej jednego ze sprawców czynu, miał stanowić podstawę dowodową orzeczenia w przedmiocie odpowiedzialności karnej także innego współsprawcy (podżegacza lub pomocnika) tego samego czynu, sędzia, który dokonał oceny dowodów w odniesieniu do jednej z tych osób, powinien być wyłączony od udziału w sprawie dotyczącej pozostałych, z uwagi na istnienie okoliczności, która „mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności”.

Jeśli strona powołuje się na istnienie okoliczności mogącej wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego, powinna zgłosić wniosek o wyłączenie sędziego przed rozpoczęciem przewodu sądowego; wniosek zgłoszony po rozpoczęciu przewodu sądowego pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu.

Zasady dotyczące wyłączenia sędziego stosowane są odpowiednio do ławników.

Warto wiedzieć, że przepisy kodeksu postępowania karnego nie przewidują możliwości wyłączenia sądu jako organu procesowego, a jedynie możliwość wyłączenia poszczególnych członków składu orzekającego.