Czym są wstępne czynności sprawdzające w postępowaniu karnym?
Zgodnie z art. 10 § 1 Kodeksu Postępowania Karnego, organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia – o czyn ścigany z urzędu.
Zatem otrzymawszy zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego miał prawny obowiązek wydać niezwłocznie postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, chyba że zachodziła potrzeba przeprowadzenia postępowania sprawdzającego (art. 307 k.p.k.), o czy właśnie poniżej.
Zgodnie z Kodeksem Postępowania Karnego, jeżeli zachodzi potrzeba, można zażądać uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie. W tym wypadku postanowienie o wszczęciu śledztwa albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawiadomienia.
W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie. Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie może nastąpić również przez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej.
Postępowanie sprawdzające poprzedza postępowanie przygotowawcze.
Ma na celu ustalenie, czy w ogóle istnieją podstawy faktyczne i prawne do wszczęcia postępowania. Czy w ogóle zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa?
Czynności sprawdzające prowadzi policja. Policja nie ma obowiązku informować prokuratora o prowadzenie czynności sprawdzających, inaczej niż w przypadku dochodzenia, gdyż czynności sprawdzające niejako poprzedzają dopiero ewentualnie dochodzenie lub śledztwo.
Większość czynności wyjaśniających odbywa się przez rozpytanie osobiste lub telefoniczne osób mogących mieć wiedzę
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego przeprowadzenie czynności tzw. rozpytania może zostać utrwalone w formie notatki urzędowej. Stosuje się ją nie tylko w dochodzeniu, czy śledztwie jako jedną z czynności podejmowanych w postępowaniu przygotowawczym, ale także przed jego wszczęciem w ramach czynności sprawdzających.
Jednocześnie czynność rozpytania osoby, która w przyszłości może uzyskać status podejrzanego, nie narusza zasady, że oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść, ponieważ na takiej osobie nie ciąży prawny obowiązek udzielania na żądanie organów ścigania informacji dotyczących jakichkolwiek okoliczności przestępstwa.
Czynność rozpytania nie narusza także zasady, że oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, i że ma prawo bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień, ponieważ prawo do milczenia odnosi się do osoby, której postawiono zarzut popełnienia przestępstwa.
Z charakteru czynności rozpytania wynika, że osoba, która potencjalnie może stać się podejrzaną, nie ma obowiązku udzielania informacji, a nawet, jak w przypadku osoby, która następnie uzyska status świadka, może ona w sposób bezkarny złożyć fałszywe oświadczenie.
Nie ulega wątpliwości, że notatka urzędowa sporządzona z czynności rozpytania nie może zastąpić dowodu z wyjaśnień oskarżonego, czy z zeznań świadka, gdyż jak stanowi Kodeks Postępowania Karnego dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.
Na podstawie treści notatki urzędowej nie wolno także dokonywać ustaleń faktycznych sprzecznych z wyjaśnieniami oskarżonego, czy z zeznaniami świadka, gdyż byłoby to zastąpieniem tego rodzaju dowodów treścią notatki.
Nie ma natomiast zakazu przesłuchania w charakterze świadka funkcjonariusza Policji, który dokonał czynności rozpytania i sporządził z niej notatkę urzędową.
Zastępowanie wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka miałoby miejsce w wypadku przesłuchania funkcjonariusza dokonującego formalnego przesłuchania na okoliczność treści składanych w czasie tego przesłuchania wyjaśnień albo zeznań.
Takiego charakteru nie na natomiast relacja funkcjonariuszy o przebiegu przeprowadzonych przez nich czynności na miejscu przestępstwa, których element stanowią spontaniczne wypowiedzi osoby, wobec której zostało dokonane tzw. rozpytanie.
Osoba wezwana do osobistego stawiennictwa w jednostce policji celem udzielenia informacji w danej sprawie może korzystać z pomocy adwokata.
Postanowienie o odmowie wszczęcia zapada wówczas, gdy z zawiadomienia o przestępstwie lub z przeprowadzonego postępowania sprawdzającego wynika brak uzasadnionego podejrzenia zaistnienia przestępstwa.