Nierówność stron umowy, przewaga, niesprawiedliwość

Swoboda umów

Zasada swobody umów wyrażona w Kodeksie cywilnym pozwala zasadniczo na swobodne kształtowanie przez strony stosunku zobowiązaniowego, zawarcia umowy wedle własnego uznania. Swoboda umów obejmuje swobodę decydowania zarówno o zawarciu (lub nie) umowy, swobodę wyboru kontrahenta, jak i swobodę ukształtowania treści umowy.

Nierówność stron umowy

Warto jednak wiedzieć, że ograniczenie wolności ułożenia tego stosunku wedle ich uznania polega jedynie na tym, że jego treść lub cel nie może sprzeciwiać się właściwości zobowiązania, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Jak wskazuje się w orzecznictwie z zasady swobody umów wynika przyzwolenie nawet na faktyczną nierówność stron (wyrok SN z dnia 18 marca 2008 r., IV CSK 478/07).

Nieekwiwalentność sytuacji prawnej stron umowy, nierówność wzajemnych świadczeń stron, tego co wzajemnie strony otrzymują nie wymaga co do zasady istnienia okoliczności ją uzasadniających, jeżeli stanowi ona wyraz woli stron.

Przewaga drugiej strony

Obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy zasługiwać będzie na negatywną ocenę moralną a w konsekwencji doprowadzi do uznania umowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego w sytuacji, gdy do takiego jej ukształtowania, które jest w sposób widoczny dla niej krzywdzące, doszło pod presją faktycznej przewagi kontrahenta, wówczas bowiem umowa nie daje wyrazu w pełni swobodnej i rozważnej decyzji.

Niesprawiedliwe ukształtowanie praw i obowiązków w umowie

Najczęściej stwierdzenie, że umowa została zawarta z przekroczeniem swobody umów opiera się na tym, że czynność prawna jest sprzeczna z ustawą lub z zasadami współżycia społecznego. Sprzeczność umowy z zasadami współżycia społecznego podlega ocenie przez sąd. Uznanie umowy za zawartą z przekroczeniem granic swobody z powodu naruszenia zasad współżycia społecznego, polegającego na nieprawidłowym (niesprawiedliwym) ukształtowaniu praw i obowiązków stron jest uzasadnione tylko w wypadkach wyjątkowej, szczególnej intensywności naruszenia oraz związanego z tym pokrzywdzenia jednej ze stron. Kryteria słuszności kontraktowej mogą być w pewnym stopniu zróżnicowane w zależności od tego, czy chodzi o stosunki konsumenckie, czy o stosunki pomiędzy profesjonalistami (przedsiębiorcami).

O tym, w jakim zakresie świadczenia stron będą ekwiwalentne decyduje wola i wspólny zamiar stron korzystających w ramach zasady swobody umów, ze swobody ukształtowania treści umowy. W tym zakresie dyspozycja stron podlega ograniczeniu polegającemu na tym, że treść umowy nie może być sprzeczna z właściwością stosunku prawnego, ustawą i zasadami współżycia.

Jak przyjmuje się w orzecznictwie umowa naruszająca zasady uczciwego obrotu oraz lojalności wobec kontrahenta może być uznana za sprzeczną z zasadami współżycia. Działania naruszające zasady uczciwego obrotu oraz równości stron w stosunkach obligacyjnych nie mogą bowiem zyskać aprobaty społecznej i prawnej (wyrok SN z dnia 14 czerwca 2005 r., II CK 692/04).

Wypowiedzi sądów

Obiektywnie niekorzystna dla jednej strony umowa zasługuje na negatywną ocenę moralną, która prowadzi do uznania jej za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, jeżeli do ukształtowania stosunku umownego w sposób wyraźnie krzywdzący doszło przy wykorzystaniu przez drugą stronę silniejszej pozycji, a więc pod presją faktycznej przewagi kontrahenta. Ocena postanowień umownych pod kątem ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, zakładająca możliwość naruszenia autonomii woli stron, pozostaje w ścisłym związku z całokształtem okoliczności sprawy, które mogą wyznaczyć kierunek rozstrzygnięcia w sytuacji wyjątkowej, i uzasadniać stwierdzenie nieważności umowy.

Granice swobody umów wyznaczają również zasady współżycia społecznego. Badaniu z punku widzenia słuszności kontraktowej podlega przede wszystkim stosunek wartości świadczeń w umowach wzajemnych. O naruszeniu reguł sprawiedliwości można mówić wówczas, gdy dysproporcja tych wartości jest rażąca.

Zastrzeganie w umowie pożyczki między osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej nie mającej uzasadnienia ani w wysokości inflacji ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Przyjęta w umowie wysokość stopy procentowej na poziomie 365 % rocznie ma zdecydowanie lichwiarski charakter i nie przystaje do wynagrodzenia możliwego do osiągnięcia w uczciwym obrocie.

Jeżeli wysokość zastrzeżonych na rzecz pożyczkodawcy odsetek za opóźnienie w zapłacie godzi w porządek prawny i poczucie sprawiedliwości i z tych przyczyn postanowienia umowy w zakresie wysokości zastrzeżonych odsetek za opóźnienie muszą być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a tym samym nieważne.

W przypadku, gdy cel, do którego zmierzają podmioty składające oświadczenie, nie będzie usprawiedliwiał w żadnym stopniu takiego ułożenia łączącego je stosunku umownego, sąd będzie mógł uznać odpowiednią klauzulę umowną za nieważną.