Świadek w sprawie karnej – odmowa zeznań

Czy świadek może odmówić zeznań?

Kto ma prawo bez negatywnych konsekwencji odmówić składania zeznań i na jakich warunkach, oraz jak napisać oświadczenie o odmowie składania zeznań na piśmie?

Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić składania zeznań. Osobą najbliższą jest zgodnie z przyjętą w Kodeksie karnym definicją małżonek, wstępny (np. rodzice, dziadkowie), zstępny (dzieci, wnuki), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Jak sporządzić oświadczenie o odmowie składania zeznań na piśmie?

Aby ułatwić Ci przygotowanie oświadczenia w którym zrzekniesz się prawa do złożenia zeznań, przygotowaliśmy gotowy do wypełnienia wzór oświadczenia, które pobierzesz poniżej:

Oświadczenie o odmowie składania zeznań na piśmie wzór

Adwokat wskazuje, że w orzecznictwie sądowym przyjęto, że osobą najbliższą nie jest narzeczona oskarżonego, która nie pozostaje z nim we wspólnym pożyciu (tzn. w związku takim jak małżeński, ale pozbawionym węzła prawnego). Aby być uznanym osoba najbliższą dla potrzeb postępowania karnego niezbędne jest wykazanie, że pozostaje się we wspólnym pożyciu (konkubinat).

Co należy również wiedzieć to, że zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego, jeżeli osoba najbliższa była przesłuchana przez policję lub prokuratora w postępowaniu przygotowawczym bo np. nikt jej nie pouczył o prawie do odmowy składania zeznań czy też później osoba taka jednak rozmyśliła się i nie chciałaby już zeznawać, to na etapie postępowania sądowego osoba może nadal skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań jako świadek, a co podkreśla adwokat – jej wcześniejsze zeznania nie mogą być brane przez sąd pod uwagę oceniając później materiał dowodowy.

Innymi słowy często się zdarza, że osoba najbliższa „palnie coś niekorzystnego” na wcześniejszym etapie postępowania, więc warto wiedzieć jak się później można z tego wycofać. Innymi słowy świadek uprawniony do odmowy złożenia zeznań może uniemożliwić procesowe wykorzystanie uprzednio złożonych zeznań, gdy oświadczy, że korzysta z prawa do odmowy złożenia zeznań.

Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą dla podejrzanego / oskarżonego trwa pomimo ustania małżeństwa.

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.

Co jednak najważniejsze, osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań albo zwolniona może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać, najpóźniej jednak przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym; poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może wówczas służyć za dowód ani być odtworzone.

ALE należy uważać, gdyż powyższe zasady nie zabraniają natomiast odtwarzania wypowiedzi osoby uprawnionej do odmowy zeznań składanych z innego źródła – np. w trakcie zatrzymania przez funkcjonariusza Policji w formie spontanicznej wypowiedzi, prokurator często zgłasza w takiej sytuacji na świadków funkcjonariuszy policji biorących udział w czynnościach po zdarzeniu, którzy mieli kontakt ze świadkami.

Nie ma też procesowych przeszkód, by dopuścić jako dowód i oprzeć się przy dokonywaniu ustaleń faktycznych na dokumentacji medycznej z hospitalizacji pokrzywdzonej, czy też zeznaniach pracowników socjalnych czy terapeutów, skoro dopuszczenie tych źródeł nie zmierzało do odtwarzania zeznań pokrzywdzonej, ale jej relacji składanych poza procesem.

W razie złożenia przez osobę uprawnioną do odmowy złożenia zeznań oświadczenia, że chce z tego prawa skorzystać, poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może wówczas służyć za dowód ani być odtworzone, jednak sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała takiej osoby podlegają ujawnieniu na rozprawie.

Podkreślić należy jeszcze raz, że przewidziany zakaz dowodowy nie oznacza wprawdzie wyłączenia możliwości przesłuchiwania osób trzecich na okoliczności, o których zeznawała osoba, która skorzystała następnie z prawa do odmowy zeznań, nawet gdy są to świadkowie ze słuchu, czerpiący swoje informacje od tego, który skorzystał z uprawnienia do odmowy złożenia zeznania.

Gdy nagranie rozmowy oskarżonego ze świadkiem miało zostać sporządzone już w trakcie toczącego się postępowania, w okresie między składaniem przez tego świadka, który później skorzystał później z prawa do odmowy złożenia zeznania, kolejnych zeznań, dopuszczenie wnioskowanego dowodu prowadziłoby do obejścia zakazu.

Sformułowanie „pierwsze zeznanie w postępowaniu sądowym” nie odnosi się do sytuacji procesowej, w której sprawa po uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji została przekazana sądowi do ponownego rozpoznania i świadek jest ponownie przesłuchiwany.

Świadek, który skorzysta z prawa odmowy zeznań, przestaje w sprawie istnieć jako osobowe źródło dowodowe. Żadne jego wypowiedzi nie mogą być w procesie odtworzone, bez względu na to jak zostały utrwalone, czy to za pomocą protokołu, taśmy magnetofonowej, filmu, fotografii czy innych środków.

Wszelkie próby odtworzenia tych zeznań, zarówno za pomocą świadków jak urządzeń technicznych, są obejściem ustawy. Dopuszczenie możliwości odtwarzania wypowiedzi lub zachowań takiej osoby nie dotyczy jej zeznań, ale wypowiedzi poza procesem.

Ujawnienie przez sąd zaświadczenia lekarskiego oraz opinii biegłego w zakresie obejmującym zawarty w nim zapis relacji świadka, który skorzystał z prawa do odmowy złożenia zeznania, stanowi uchybienie tej normie.

Świadek, który skorzystał z odmowy zeznań, jest uprawniony do złożenia tych zeznań w toku dalszego postępowania. Odwołanie oświadczenia o odmowie składania zeznań nie jest limitowane żadnym temporalnym wymogiem i może nastąpić do prawomocnego zakończenia postępowania.

Adwokaci zwracają uwagę na to, że w sprawach, w których w roli oskarżonych występuje kilka osób (jest kilku oskarżonych w procesie karnym) skorzystanie z prawa do odmowy składania zeznań dotyczy jedynie tego oskarżonego, który jest osobą najbliższą dla zeznającego, a wobec tego taka osoba najbliższa musi odpowiadać na pytania dotyczące innych współoskarżonych, jeśli oczywiście posiada stosowną wiedzę.

Zasadniczo świadek ma zatem obowiązek zeznawać na okoliczności dotyczące innych oskarżonych, jeśli nie dotyczą one oskarżonego, co do którego świadek skorzystał z prawa do odmowy składania zeznań.

Kiedy odmowa składania zeznań przez świadka / współoskarżonego?

Prawo odmowy składania zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.

Adwokat podkreśla, że prawo do odmowy zeznań w takim przypadku trwa jedynie do momentu uprawomocnienia się orzeczenia w tej sprawie, w której świadek jest podejrzanym lub oskarżonym.

Skutki skorzystania przez świadka z prawa do odmowy składania zeznań?

Skorzystanie przez świadka (osoby najbliższej oskarżonego) z prawa do odmowy składania zeznań oznacza, że świadek nie jest traktowany jak źródło dowodu. Dowodem nie są w szczególności oświadczenia tej osoby złożone w zawiadomieniu o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

Termin na odmowę złożenia zeznań

Osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań albo zwolniona od złożenia zeznań może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać. Może to uczynić nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Co ważne wówczas poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może wówczas służyć za dowód w sprawie ani być odtworzone.

Czy świadek może skorzystać z prawa do odmowy zeznań w sprawie karnej informując o tym pisemnie?

Tak. Skorzystanie przez świadka z prawa odmowy zeznań może nastąpić także przez złożenie oświadczenia na piśmie. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego „interes wymiaru sprawiedliwości wymaga, by oświadczenie tego rodzaju pochodziło od osoby uprawnionej i by to oświadczenie było swobodne – zgodne z interesem takiego świadka.

Złożenie więc takiego oświadczenia osobiście i ustnie wobec organów procesowych (sądu, prokuratora, funkcjonariusza policji itd.), poprawnie przeprowadzających czynność przesłuchania, daje tego gwarancje.

Nie znaczy to jednak, że warunki swobody wypowiedzi, co do zasady, są wyłączone, gdy świadek sformułuje takie oświadczenie na piśmie i przekaże je organowi procesowemu. Wszelkie wątpliwości w tym zakresie mogą być, ewentualnie, wyjaśnione także w drodze wezwania świadka do osobistego stawiennictwa oraz złożenia oświadczenia osobiście i ustnie wobec organu procesowego, ze stosownym zaprotokołowaniem wypowiedzi świadka.

Nie ulega wątpliwości, że możliwość złożenia oświadczenia pisemnie przyczynia się nie tylko do zmniejszenia kosztów postępowania, ale także do jego większej sprawności, umożliwiając wcześniejsze jego zakończenie w każdym stadium. Zwłaszcza w wypadku świadka-pokrzywdzonego oszczędza mu możliwych przykrości związanych z tą czynnością.

Nie budzi również wątpliwości, że instytucja odmowy zeznań ustanowiona została jeżeli nie wyłącznie, to na pewno przede wszystkim w interesie świadka, który może, choć oczywiście nie musi, z niej skorzystać. Jeżeli chce z tego prawa korzystać, to swoje oświadczenie woli musi przekazać organowi uprawnionemu do uzyskania od niego zeznań i powinno to nastąpić w sposób jak najmniej uciążliwy dla świadka.

Organ procesowy, informując w wezwaniu do stawienia się i złożenia zeznań o prawie świadka do odmowy zeznań, nie zmusza go do złożenia oświadczenia, jedynie powiadamia go o obowiązku stawienia się i złożenia zeznań, którego alternatywą jest skorzystanie z prawa odmowy zeznań, przez przekazanie stosownego oświadczenia woli. Jeżeli świadek takiego oświadczenia pisemnego nie złoży to, co oczywiste, ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania albo oświadczenie, tym razem ustne, że odmawia składania zeznań.

Przesłuchanie świadka wymaga spisania protokołu – jako odrębnego dokumentu w toku postępowania przygotowawczego, albo utrwalenia w protokole rozprawy, który zawiera w takiej sytuacji oświadczenie o skorzystaniu z prawa odmowy zeznań, ale to nie może przesądzać o tym, że złożenie pisemnego oświadczenia jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem w toku postępowania przygotowawczego, czy też kolejnego przesłuchania na rozprawie, jest prawnie nieskuteczne.

Warto zwrócić uwagę na formę i treść informacji kierowanej do świadków będących osobami. Informacja taka musi przede wszystkim zawierać treść sformułowaną neutralnie, bez najmniejszej nawet sugestii co do tego, jak powinien świadek postąpić, jednak z zaznaczeniem, w wypadku gdy świadek na wcześniejszym etapie postępowania skorzystał z tego uprawnienia, że może zmienić swoje stanowisko i złożyć zeznania.

Taka forma i treść informacji skierowanej do uprawnionego świadka wraz z wezwaniem do osobistego stawiennictwa w celu złożenia zeznań nie stanowi naruszenia, ani nawet zagrożenia, dla żadnej zasady czy przepisu ustawy karnej procesowej.

Czym jest prawo do uchylenia się od odpowiedzi na konkretne pytanie?

Świadek, który nie ma prawa do odmowy składania całości zeznań może uchylić się od odpowiedzi na poszczególne pytanie, jeśli udzielenie tej odpowiedzi mogłoby narazić tego świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie nie dotyczy możliwości narażenia świadka lub jego osoby najbliższej na odpowiedzialność za wykroczenie.

Korzystając z prawa do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, świadek nie ma obowiązku podania przyczyny odmowy odpowiedzi.

Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.

Jakie ma uprawnienie osoba pozostająca z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym?

Od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie może zostać zwolniona świadek pozostający z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (np. narzeczony niebędący osobą najbliższą), jeśli złoży wniosek o zwolnienie z obowiązku złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie.

Ocena okoliczności, które uzasadniają przyjęcie istnienia szczególnie bliskiego stosunku osobistego należy do sądu (w postępowaniu przygotowawczym – do odpowiedniego organu prowadzącego przesłuchanie – prokuratora lub policjanta).

Ustalenie istnienia szczególnie bliskiego stosunku osobistego zobowiązuje przesłuchującego do zwolnienia świadka z obowiązku złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie. Zwolnienie następuje w drodze postanowienia, na które nie przysługuje zażalenie.

Oświadczenie o skorzystaniu z prawa do odmowy składania zeznań lub ze zwolnienia (które dotyczy osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym) należy złożyć nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym.

Pomimo skorzystania przez świadka z prawa do odmowy składania zeznań lub ze zwolnienia z obowiązku złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie, sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała świadka mogą być wykorzystane jako materiał dowodowy (podlegają ujawnieniu na rozprawie).

Adwokaci podkreślają, że świadek może również ustanowić adwokata do ochrony swoich interesów  w trakcie przesłuchania.