Kiedy i jak sporządza się opinię o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego?

Przedstawione poniżej uwagi dotyczą wyłącznie oskarżonego (podejrzanego), ponieważ odnośnie świadka czy pokrzywdzonego zastosowanie mają inne zasady.

Kiedy opinia psychiatry w sprawie karnej?

Racją podstawową podjęcia decyzji o przeprowadzeniu dowodu z opinii psychiatrycznej jest istnienie przynajmniej uzasadnionej wątpliwości co do tego, że stan psychiczny oskarżonego wykazywał odstępstwa od w czasie popełnienia czynu ( tzw. tempore criminis) albo wykazuje w toku toczącego się postępowania.

Zgodnie z art. 202 Kodeksu postępowania karnego w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów.

Na wniosek psychiatrów do udziału w wydaniu opinii powołuje się ponadto biegłego lub biegłych innych specjalności.

Do udziału w wydaniu opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje biegłego lekarza seksuologa.

Opinia biegłych powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego, a zwłaszcza wskazanie, czy stan ten pozwala oskarżonemu na udział w postępowaniu i na prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny.

Jacy biegli sądowi mogą zostać powołani?

Zgodnie z treścią art. 202 § 1 Kodeksu postępowania karnego biegli lekarze psychiatrzy są jedynymi biegłymi uprawnionymi do wypowiadania się o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego. Opinia biegłego innej specjalności (np. psychologa), mająca charakter opinii posiłkowej, może stanowić element kompleksowej opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego.

Opinia tycząca stanu zdrowia psychicznego sprawcy przestępstwa powinna być zawsze wydana przez co najmniej dwóch biegłych psychiatrów, niepozostających ze sobą w związku małżeńskim ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnione wątpliwości co do ich samodzielności; o większej liczbie biegłych decyduje sąd, uwzględniając okoliczności konkretnej sprawy. Biegłymi mogą być tylko lekarze o specjalizacji psychiatrycznej.

Kto powołuje biegłych?

Biegłych lekarzy psychiatrów powołuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym – prokurator. Uprawnienie to nie przysługuje Policji ani innym organom prowadzącym postępowanie przygotowawcze.

Czy możliwa jest wstępna opinia, nie dotycząca jeszcze stanu zdrowia psychicznego oskarżonego?

Dopuszczalne jest zasięganie na zasadach ogólnych tzw. wstępnych opinii dla ustalenia, czy wątpliwości co do poczytalności mają rzeczywiście uzasadniony charakter. Tak zakreślony zakres przedmiotowy tej opinii (badanie nie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego (podejrzanego), lecz jedynie samych wątpliwości organu do niego się odnoszących) powoduje, iż do jej wydania nie ma potrzeby powoływania dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Nie jest to wówczas opinia psychiatryczna.

Jakie okoliczności decydują o powołaniu biegłego dla oceny stanu oskarżonego? Kiedy opinia powinna zostać wywołana?

Ocena potrzeby przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów winna być dokonana z uwzględnieniem wszystkich okoliczności ujawnionych w danym postępowaniu, a fakt korzystania przez skazanego z konsultacji psychologicznych i psychiatrycznych jest tylko jednym z czynników, które powinny być brane pod uwagę, bynajmniej jednak nie determinującym konieczności podjęcia takich czynności dowodowych.

Dowód z opinii biegłych psychiatrów nie może być przeprowadzany tylko na podstawie domysłów, domniemań, czy abstrakcyjnego przekonania stron procesowych o hipotetycznej możliwości wystąpienia po stronie oskarżonego lub podejrzanego wątpliwości co do jego poczytalności, lecz muszą one mieć oparcie w konkretnych okolicznościach sprawy.

Poddanie sprawcy przestępstwa badaniu psychiatrycznemu w jednej sprawie nie nakłada na sądy orzekające w sprawach o kolejne przestępstwa, przez niego popełnione, powinności poddawania go takim badaniom, bo powzięcie raz wątpliwości co do jego poczytalności nie oznacza, że będą one zachodziły zawsze co do każdego czynu zabronionego, który by kiedyś popełnił.

Przepisy postępowania karnego wprawdzie nie precyzują kiedy należy zasięgać opinii psychiatrycznej, jednakże aktualne pozostaje stanowisko, iż uczynić to należy w każdym przypadku pojawienia się wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, przy czym nie spełnia wymogów prawa procesowego posłużenie się opinią wydaną w innej sprawie.

Przeprowadzenie dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej rysuje się jako konieczność tylko wówczas, gdy co do stanu poczytalności oskarżonego ujawnią się uzasadnione w tym przedmiocie wątpliwości, a więc takie, które mają konkretne usprawiedliwienie w ustalonych w sprawie okolicznościach. Organ prowadzący postępowanie jest zobowiązany do dociekania tych okoliczności, jako mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a zarazem uprawniony (i wręcz także zobowiązany) do ich samodzielnej oceny pod wskazanym wyżej kątem, wiążącym się z samą tylko kwestią potrzeby wywołania opinii sądowo-psychiatrycznej, nie zaś z oceną stanu zdrowia psychicznego oskarżonego jako takiego. Ta ostatnia bowiem, istotnie, należy do kompetencji biegłych.

Racją podstawową podjęcia decyzji o przeprowadzeniu dowodu z opinii psychiatrycznej jest istnienie przynajmniej uzasadnionej wątpliwości co do tego, że stan psychiczny oskarżonego wykazywał odstępstwa od normy tempore criminis (w czasie popełnienia czynu) albo wykazuje w toku toczącego się postępowania. Nie chodzi tu o jakiekolwiek lub czyjekolwiek wątpliwości, lecz o wątpliwości wynikające z obiektywnych przesłanek, powzięte przez organ procesowy. Uzasadnione wątpliwości co do poczytalności oskarżonego muszą mieć bowiem oparcie w konkretnych okolicznościach ustalonych w sprawie, w konkretnych dowodach i muszą wynikać z oceny tychże dowodów i okoliczności. Legitymowanym do dokonania in concreto ich oceny jest organ procesowy, a więc w zależności od stadium postępowania prokurator lub sąd, na wniosek stron bądź z urzędu.

W praktyce sądowej zdarza się, że okolicznością, która może uzasadniać wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, jest nadzwyczaj utrudniony kontakt z oskarżonym.

Już sam fakt przedstawienia zaświadczenia lekarskiego, stwierdzającego padaczkę skroniową – charakteropatię oraz zachowanie się oskarżonego przed i w trakcie popełnienia czynu oraz pogorszenie stanu zdrowia na skutek pobicia powinno skutkować dopuszczeniem z urzędu opinii psychiatrycznej.

Jakiego okresu dotyczy badanie?

Badanie poczytalności oskarżonego w znaczeniu materialno-prawnym z punktu widzenia prawa karnego materialnego (art. 31 1 i 2 Kodeksu karnego) odnoszone jest wyłącznie do czasu popełnienia przezeń badanego czynu i jego okoliczności (tempore criminis), a ocena stanu jego zdrowia psychicznego w ujęciu procesowym odnosi się do czasu postępowania i zdolności oskarżonego uczestniczenia w czynnościach procesowych (tempore procedendi).

Co powinna zawierać opinia biegłych?

Opinia sądowo-psychiatryczna winna zawierać takie obligatoryjne elementy, jak stwierdzenia dotyczące poczytalności oskarżonego i jego aktualnego stanu zdrowia oraz zdolności do brania udziału w czynnościach procesowych. Pozostałe zaś elementy są fakultatywne i zależą od potrzeb danej sprawy. Nie można zatem stawiać zasadnego zarzutu co do braku tych fakultatywnych elementów opinii, skoro biegli nie dostrzegli konieczności

Kiedy opinia sporządzona przez biegłych sądowych będzie rzetelna?

O wartości dowodowej opinii psychiatrycznej (a także każdej innej) decyduje to, czy jest ona jasna, pełna i pozbawiona sprzeczności, a nie długość czasu przeznaczonego na badania oskarżonego. Nie ulega wątpliwości, że musi to być czas niezbędny dla sporządzenia rzetelnej i odpowiadającej na wszystkie pytania organu procesowego opinii.

Wartość dowodową opinii psychiatrycznej ocenia się bowiem na postawie jej treści, braku sprzeczności, jasności stawianych wniosków, argumentacji poczynionych ustaleń itd.

Bez znaczenia dla oceny wartości dowodowej opinii jest natomiast czas badania oskarżonego, gdyż ten zależy od cech osoby badanej i jest determinowany potrzebami postawienia właściwej diagnozy.

O czasie trwania badania decydują więc biegli, którzy jeżeli uznają, że nawet kilkuminutowe badanie jest wystarczające, mają w pełni prawo na takim badaniu poprzestać.

Kiedy jest możliwe wywołanie opinii uzupełniającej lub powołanie nowych biegłych?

W sytuacji gdy opinia jest niepełna lub niejasna przepis art. 201 Kodeksu postępowania karnego daje prokuratorowi w postępowaniu przygotowawczym lub sądowi na etapie postępowania sądowego możliwość ponownego wezwania tych samych biegłych lub powołania innych. Jeżeli uzupełniające przesłuchanie biegłych nie doprowadziło do usunięcia mankamentów opinii wówczas zasięgnąć opinii innych biegłych lekarzy psychiatrów.